L'Età dël bronz a l'é col perìod dël dësvlup dla siviltà quand la tecnologìa pì avansà an metalurgìa (almanch ant ël sens d'un dovré spantià e sistemàtich) a consistìa ëd técniche për la fusion d'aram e stagn da dij mineraj naturaj che a n'avìo n'àuta concentrassion, për peui fene na lega për colé dël bronz.
L'Età dël bronz a fa part dla scala dle tre età che as dòvra për classifiché le società preistòriche. Ant sta scala (ma nen daspërtut) l'Età dël bronz a-j ven dapress al Neolìtich. Ant la pì part ëd l'Àfrica Sub-Saharian-a, dapress al Neolìtich a-i riva bele sùbit l'età dël fer.

Prinsipi modìfica

Le marche pì veje lassà dël travaj dël bronz a son datà a la metà dël IV mileni aGC e an ven-o da ‘nt la cultura Maykop dël Caucas.
D'ambelelà la tecnologìa a l'é spantiasse motobin ampressa ant l'Avsin Orient e na frisa pì tard a la civiltà dla Val ëd l'Indo (vardé ëdcò Meluhha).

== L'Età dël bronz dl'Avzin Orient ==iL'Età dël bronz ant l'Avzin Orient as divid antra tre period prinsipaj (le date a resto motobin aprossimà):

  • PEB –Prima età dël bronz (anv. 3500-2000 aGC)
  • EBM – Età dël bronz mojen-a (anv. 2000-1600 aGC)
  • ÙEB – Ùltima età dël bronz (anv.1600-1200 aGC)

Vira un dë sti period-sì a peul ëdcò dividse an sotcategorìe pì curte, coma PEB I, PEB II, EBM IIa e via fòrt.

La metalurgìa a l'ha anandià sò dësvlup ant l'Anatòlia (al dì d'ancheuj Turchìa). Le montagne dl'Anatòlia a smonìo motobin tant aram e stagn. D'aram as në gavava ëdcò a Cipro, n'Egit, ant ël desert dël Negev, n'Iran e tut anviron al Golf Pérsich. St'aram për sòlit a l'era mës-cià con dl'arsénich, ma con lòn che la domanda dë stagn a la continuava a monté a son finì për formesse dle rote comersiaj stabilisà për ël comersi, tant andrinta che fòra dl'Anatòlia. L'aram pressios as esportava ëdcò via mar fin-a a ij grand règn dl'Antich Egit e dla Mesopotamia.

Ant la PEB a l'é viaman montaje l'urbanisassion, che a l'ha dait adoss a vàire sità-stat e a l'anvension dla scritura (ant ël perìod d'Uruk, IV mileni aGC). Ant l'EBM vàire moviment ëd popolassion a l'han cangià almanch an part lë schema polìtich dl'Avsin Orient (Amoriti, Hittiti, Hurrian, Hyksos e miraco ëdcò j'Israeliti). L'ÙEB a la resta caraterisà da la competission antra règn motobin potent, che as bogio ansema a sò vassaj (Antich Egit, Assiria, Babilònia, Hittiti, Mitanni). A-i ero dij contat motobin dësvlupà con la siviltà egéa (Ahhiyawa, Alashiya), contat andoa ël comersi dl'aram a giogava na part motobin amportanta.

Ël fer a l'han anandiasse a travajelo n'Anatòlia, già ant l'ÙEB. La transission a l'età dël fer anviron al 1200 aGC a l'é staita pì un cambiament polìtich dl'Avsin Orient che nen n'amodernament dël travaj dij metaj.

L'Età dël bronz egéa modìfica

Lingòr d'aram dl'Età dël Bronz trovà a Creta.

Le siviltà dl'Età dël bronz egéa a l'avìo daje forma a na ragnà ëd rote ëd comersi che a rivavo motobin lontan. Longh a sta ragnà a së mnavo a Ciprostagn e ël carbon. Ambelelà as gavava l'aram, dont as fasìa lega con lë stagn për fé dël bronz. Ij manufat ëd bronz a s'esportavo dadsà e dadlà fin-a a dle gran distance, e a tnisìo an pé la ragnà dij comersi. L'anàlisi isotòpica dlë stagn ëd vàire manufat ëd bronz dël Mediteran an mostra che ël mineral dovrà për feje a rivava bele che da ‘nt la Gran Brëtagna.

La navigassion a l'era già motobin conossùa ant ël temp dont as parla, e a l'era rivà a un livel ëd maestrìa che a sarà pa pì passà fin-a a quand a sarà anventà (ò miraco mach anventà n'àutra vira) na manera për determiné la longitùdin, anviron al 1750 dla nòstra era.

La Siviltà minòica a l'era basà ant la sità ëd Knossos, che a smija esse staita basta fòrta da coordiné e a difende sò comersi ant l'età dël bronz.

Un dij problema pì grev d'ës temp-sì a l'é che a-i era pa gnun dj'utiss contabij dël dì d'ancheuj. Vàire autorità dël camp ëd jë studi a chërdo che j'antich imperi a tendèisso a deje pa basta amportansa a j'aliment base, e che a fusso pitòst anteressà a le mërcansìe da sgnor. Sossì a l'avrìa mnaje a meuire për la fam portà dal comersi antieconòmich.

Coma che a sia rivasse a la fine dl'età dël bronz ant sta region-sì a l'é na question che a l'é ancó antramentr che a së studia. A-i son vàire preuve che dapress al domini minòich l'aministrassion dl'imperi comersial a sia passaje an man aj micenéo. A-i son ëdcò dle preuve che vàire stat vassal dij minòich a l'abio përdù na pì gran part ëd soa popolassion për via ëd fam e ëd pestilense, lòn che a podrìa volej dì che ant un chèch moment la ragnà dël comersi a sia blocasse, e con chila ë sia blocasse ëdcò col moviment ëd mërcansìe che a prevenìa fan e vàire maladìe colegà a la nutrission. As sa ëdcò che ël grané dl'imperi minòich, visadì l'area a setentrion dël Mar Nèiro, pròpe ant l'istess temp a l'é trovasse a perde na gran part ëd soa popolassion, e donca a l'é belfé che ant sti temp-sì a sia smonusse ëdcò na part ëd la coltivassion.

J'ùltime arserche a l'han discredità la tesi che che la fin dël comersi dël bronz a sia rivà për via che le fonderìe a l'avìo brusà tuti ij bòsch ëd Cipro. As sa che ëd bòsch a Cipro a-i në j'era ancó motobin pì tard che sòn, e vàire esperiment a l'han mostrà che na produssion ëd carbon faita mach an local e ant la scala dont a l'avrìa fait da manca për na produssion ëd bronz coma cola dl'ÙEB a l'avrìa brusà tut an gnanca 50 ani.

Na teorìa a dis che j'utiss ëd fèr a sio avnùit a dovresse viaman dë pì, parej a sarìa mancaje ël motiv për ten-e an pé ël comersi dlë stagn, e con sòn la ragnà comersial a l'avrìa chità-lì da travajé tan-me prima. Un-a pr'un-a le colònie dl'imperi minòich a sarìo trovasse antëcà suitin-e, fam, guère ò miraco na chèich combinassion dë sti tre fator-lì, e ant l'istess temp a l'avrìo pa pì podù dovré coj'arsorse ëmnà da motobin lontan che l'imperi a l'avìa garantìe aj temp dla trata dlë stagn. Për sossì a l'avrìo pì nen fajla a dzorvive.

N'àutra famija ëd teorìe a varda a Knossos midema. Pròpe an col moment-lì a l'é rivaje l'erussion ëd Thera, a 40 mija a setentrion ëd Creta. Cheidun djë studios pì acredità a ipotisa che a sia staita na tsunami rivà da Thera a roviné le sità ëd Creta. Dj'àutri a diso che miraco sta tsunami a l'abia dësblà la marin-a cretèisa ant sò pòrt, e che parej ij cretèis a sio trovasse a perde dle bataje navaj d'amportansa fondamental; parej a sarìa rivaje che ant l'event LMIB/LMII (anv. 1450 aGC) le sita cretèise a sio brusà e la siviltà micenéa a l'abia pijait Knossos sota contròl. Se st'erussion a la fussa rivà a la fin dël sécol che a fa XVII aGC (coma giumaj a chërd la pì gran part dij cronologista) , sò prim efet a sarìo manifestasse ant l'época ëd transission antra EBM e ÙEB, pitòst che a la fin dl'ÙEB. Ma franch tutun a l'avrìa podù causé në straviron social che a l'avrìa ëmnà prima a la fin ëd Knossos e peui a droché la società dël bronz tuta antrega. Un-a dë ste teorìe-sì as concentra ansima a la part giogà da le conossense dij cretèis ant l'aministrassion dl'imperi, dapress a lòn che a l'era rivaje a Thera. Se tute le conossense a fusso mai staite concentrà a Creta, anlora a podrìa ëdcò esse che ij micenéo a l'abio fait dj'eror polìtich e comersiaj ant l'aministrassion dl'imperi cretèis, eror che a sio stait basta grev da drochelo.

Vira un-a dë ste teorìe a l'é motobin convincenta, e vira un-a a l'ha dj'aspet che a peulo spieghé la fin dl'età dël bronz ant la region.

Età dël bronz ëd l'Euròpa Sentral modìfica

Arme an bronz (Romanìa)

Ant l'Euròpa sentral la Cultura Unetice dla prima età dël bronz (1800 aGC-1600 aGC) a la ciapa andrinta vàire comun-e pì cite, coma le culture dë Straubingen, d'Adlerberg e cola Hatvan. Cheidun-a dle sepulture pì fiamenghe, coma cola che as treuva a Leubingen, e dont cadò funerari a son an òr, a smija marché na chërsùa ëd cola stratificassion social che a-i era già ant la cultura Unetice. Për sòlit ij simiteri d'ës perìod-sì a son rèir e motobin cit. Dapress a la cultura Unetice a-i riva la Cultura dij tumuli, ant l'età dël bronz mojen-a (1600 aGC-1200 aGC). Sta neuva cultura a l'é marcà da la costuma dle sepulture a tumulassion. An Ungherìa, anviron aj tributari orientaj dël fium Körös, la prima età dël bronz a l'avìa s-ciairà ël rivé dla Cultura Mako, e dapress a chila la Cultura Ottomany e la Cultura Gyulavarsand.

La Cultura dij camp d'urne (1300 aGC- 700 aGC) a riva ant l'ùltima età dël bronz, e a l'é caraterisà dë sepulture a cremassion. A ciapa andrinta la Cultura Lusassian-a ant la part oriental dla Germania e an Polònia (1300 aGC-500 aGC), cultura che peui a continua ëdcò ant l'età dël Fer. N'Euròpa sentral, dapress a l'età dël bronz a-i riva na cultura dl'età dël fer, la Cultura Hallstatt (700 aGC-450 aGC).

Antra ij sit amportant a-i son:

Età dël bronz nòrdica (1500-500 aGC) modìfica

Artìcol prinsipal: Età dël bronz nòrdica


Ant la Germania setentrional, la Danimarca, la Svessia e la Norvegia, la gent dl'età dël bronz a fasìa dij manufat an bronz con dle fiamenghe marche locaj, coma ël pàira ëd còrn da cassa che a l'é trovasse an Danimarca. Chèich lenghista a pensa che ambelessì anviron al 2000 aGC a l'abia pijait pé na lenga proto-indeuropenga, che peui a l'ha daje adoss a le lenghe germàniche. Sòn a quadrerìa con n'evolussion ëd l'età dël bronz nòrdica ant l'età dël fer preroman-a, che a l'é belfé che a fussa germànica.

L'età as divid antra ses perìod, numerà da I a VI, conforma aj travaj d'Oscar Montelius. Ant ël perìod Montelius V dj'àutre region a restavo già ant l'età dël fer.

Età dël bronz britànica modìfica

An Gran Bretagna as pensa che l'età dël bronz a sia andaita dal 2100 aGC al 700 aGC. L'imigrassion a l'avìa ëmnà dla gent neuva ant sj'ìsole da 'nt ël continent, almanch cheidun dj'imigrà a rivava da 'nt la Svìssera dël dì d'ancheuj, coma an mostro dj'esam dlë smalt dij dent, fait ansima a jë schéletro trovà ant ij sit dla prima età dël bronz anviron a Stonehenge. La gent ëd Beaker a l'avìa dle costume pitòst diferente da cole dla gent dël Neolìtich che a l'era staje prima. La modìfica dle costume a l'é staita amportanta, contut che as chërd che l'antegrassion a sia staita ëd cole pacìfiche, butand an consideran che vàire dij prim sit a cinta a smija pro che a sio stait adotà daj neuv rivà. La fiamenga Cultura dël Wessex a l'é dësvlupasse ant la Britania meridional pròpe an sti temp-lì. Ant sël pat, ël clima a stava virand-se ant sël pes, e andóa che na vira a fasìa càud e suit a l'é avnuit motobin pì ùmid, antramentr che as dësvlupava l'età dël bronz, lòn che a l'ha portà la gent a chité sò pòst bin vardà ansima aj brich, për tramudesse ant le valà pì drue. Gròsse cassin-e d'anlevament a son dësvlupasse ant le tere basse, lòn che a smija avej giotaje a la chërsùa dl'economìa e a polidé viaman pì ëd bòsch për fene pastura. La Cultura ëd Deverel-Rimbury a l'ha tacà a vnì fòra ant la sconda mità dl'Età dël Bronz Mojen-a (anv. 1400 aGC-1100 aCG) pròpe an sfrutand ste neuve condission-sì. La Cornovaja a l'era na pì gran sorgiss dë stagn për na gran part dl'Euròpa ossidental a l'aram as gavava da dij sit coma col ëd Great Orme ant ël Gàles setentrional. La strutura social a në smija che a fussa staita tribal, ma a resta viaman pì belfé noté dle marche ëd diversificassion social e ëd gerarchìe.

A venta ëdcò dì che la sepoltura dij mòrt (che fin-a a sì a l'era staita për sòlit comun-a) a l'é avnùita maraman pì individual. Pr'esempi, ant ël Neolìtich për "ca dij mòrt" as dovravo dj'omèt ëd pere ambaronà. A sti omèt andrinta a-i restava na cita stansia për la sepoltura. Ò pura as dovravo dle tumulassion longhe për dle sepolture an comun. Ma bele che ant la Prima età dël bronz i tacoma a trové dla gent sotrà con na soa tumulassion individual, ò dle vire ëdcò con na bara faita ëd lastron e quatà da n'omèt ëd pere.

Barche dl'età dël bronz modìfica

Età dël bronz an Piemont modìfica

Età dël bronz ant sle Ande modìfica

Ant la region andin-a dl'América Meridional as pensa che l'età dël bronz a sia anandiasse anviron al 900 aGC, quand ij mèistr dla Cultura Chavín a l'han capì coma fé lega antra aram e stagn. Soe prime produssion a l'avìo natura dzortut d'utiss, coma piolòt, cotej e arnèis agricoj. Ma viaman che ij Chavín a-j pijavo la man a fé bronz e a travajelo, as son butasse a fé ëd ròbe motobin travajà e soagnà ant ij detaj, con na gran component decorativa; ròbe che as dovravo con dij but aministrativ e religios, e vàire àutri but sirimoniaj. Sòn ëdcò përchè për la gent ëd Chavín la decorassion an òr, argent e aram a l'era na costuma motobin consolidà già anas dë dëscheurve ël bronz.

Asia modìfica

An Cin-a l'età dël bronz a l'é anandiasse miraco anviron al 2100 aGC, a ij temp dla dinastìa Xia. A Ban Chiang (Tailandia, Asia Sud-oriental) a son trovasse dij manufat an bronz che a fan data al 2100 aGC [2].

La Cultura Erlitou, la Dinastìa Shang e la Cultura Sanxingdui dl'antica Cin-a a dovravo ël bronz për j'assiete dij sò rituaj, e ëdcò për j'utiss agricoj e j'arme [3].

Ant ël meridion dla Penìsola Corean-a, la fase mojen-a dël Perìod Mumun dla teracheuita (miraco anv. al 700-600 aGC) a l'ha viaman adotà la produssion dël bronz, dapress a un moment quand che dle daghe an stil Liaoning e dj'àutri manufat an bronz a l'ero scambiasse për avia comersial fin-a ant le part pì stërmà dla penìsola (anv. 900-700 aGC). Ël bronz a l'é restà n'element motobin amportant për ël sirimonial e le oferte mortuarie fin-a bele che al 100 dGC.

Bibliografìa modìfica

  • Pernicka, E., G.A. Wagner, e dj'àutri. "Early Bronze Age Metallurgy in the Northeast Aegean." an Troia and the troad: scientific approaches. Berlin, Londra: Springer; 2003. pp. 143-172. ISBN 3-540-43711-8

Anliure esterne modìfica


Scala ëd temp ëd le tre età: Età dla pera | Età dël bronz | Età dël fer

Lista dj'età an archeologìa