Apartheid

Apartheid a l'è na paròla dla lenga afrikaans ch'as peul rende con "segregassion". A ìndica col regim rassista che a l'ha 'nteressà 'l Sudàfrica fin ai prim agn 1990.

Ël pre-apartheid e la formassion dël regim

Ij govern coloniaj –prima olandèis e peui anglèis- stabilì ant ël Sudàfrica dal sécol ch'a fa XVII an peui a s-ciaviso ij négher ëd col pais, ën fasend-je guèra ëd continuo contra le tribù pì ostinà e vagnand sempe mersì a la superiorità tecnològica 'd soe arme. Dij prim des agn dël sécol ch'a fa XX, polìtich parèj ëd J.C. Smuts e anteletuaj parèj ëd W. Eiselen a taco a parlé d'apartheid, ma a sarà dj'agn 1950 che 's regim-sì a l'avrà soa sistemassion giurìdica: an efet, dël 1948 j'elession a saran vagnà dal Partì Nassional, dirigiù da H.F. Verwoerd, ch'a farà passé tuta na sèrie 'd lege che da na banda a butëran da na part europengh e négher, an trasformand j'ùltim an forest an patria ("gròss apartheid") e da l’àotra a 'mpediran pì ch'as peul ij contat përsonaj fra minoransa bianca e magioransa nèira ("cit apartheid").

Division rassial, sossial e econòmica

An sël pian giurìdich ël gròss apartheid a fa sì che le vàire popolassion native a sio confinà an teritòri che ant ël parlé ëd tuti ij di as diso bantustan ("tèra dij Bantù") e da na mira ofissial homeland ("tèra mare"). Comsëssìa, se ij Bantù a j'ero bin la magioransa dij négher, ëdcò vàire àotri grup étnich parej dij Khoi-san a j'ero anteressà dal provediment. Conseguensa dë sta delocalisassion a sarà che ai nèir a sarà gavà la sitadinansa sudafrican-a e, për lòn, a l’avran pa pì gnun drit legal ant ij pòst bianch.

Tuti sti bantustan a son tère inospitàj, sensa eva, nen bon-e da travajé e gnanca për fè ij bërgè (ij négher a l'han an mojen-a 4-6 bes-cie a front dle 10-14 dont a fa da manca për vive); an pì, gnun bianch e gnun forest, visadì gnun ch'a l'abia 'd sòld, a peul anvestì an atività 'ndustriaj; ëd consegoensa, a-i son vàire Bantù che për vive a l'han d'andè a travajé ant j'andustrie durbìe daj bianch an sël confin dël bantustan, ò pura, s'a në treuvo pa, a emigrè ën sercand ocupassion ant ij camp ò ant le sità dij bianch. Për conseguensa, a saran nèir squasi tùit ij mineur, j'ovrié agrìcoj e andustriaj, ij serv. Ma sti nèir, considerà forest da la lege, a dovran ste-ie sot a na slòira ëd contròj ëd polissìa, emarginassion, përmess burocràtich ch'a son malfé a avèisse e përzon për chi ch'a protesta ò ch'a travaja pa, sensa nì rapresentansa sindacal, nì gnun drit d'autut.

Ël cit apartheid a sfòrsa ij négher ch'as treuvo a travajé për un temp limità ant ij pòst dij bianch a abité an dij ghet, e a-j lassa nen dovré j'istesse anfrastruture dij bianch. Parèj as treuvo a avej sò tranvaj, ospidaj, scòle, pissin-e, spiage, fontan-e e via fòrt daspërlor. Tute ròbe che, as capiss, a resto ëd qualità pì grama che cole dj'àotri, ò ch'a manco d'autut.

Ij nèir a podran nen sposesse, fé d'afé, andé an cesa coj bianch. A podran nen catè 'd licheur; a podran nen caté la tèra dij bianch. Ant le scòle a-i mostreran soe lenghe bantù ma nen l'angleis – al màssim l'afrikaans, la lenga dij Boèr. Fin-a fé l'amor antra rasse diferente a sarà vietà. J'ùnich travaj ch'a-j restëran ai négher a saran coj pì bass e pes pagà. Ant sta manèra-sì, ij bianch a l'avran për le man un gran nùmer ëd bonòm pront a travajé pr’un tòch ëd pan, dëmentr che tute le richësse agrìcole, andustriaj e minerarie a-j resto an man a lor.

Ij sudafrican a ven-o, an cost perìod-sì, dividù an quat partìe:

ij bianch d'orìgin europènga, ch'a stan an sël gré pì àot dla scala sossial,
j’«Indian», gent asiàtiche ëvnùite da 'nt l'India, la Coréa, ël Giapon e la Cin-a,
ij colorà (Coloured an anglèis, Kleuringe an afrikaans), visadì fieuj e novod mës-cc ëd bianch e négher
ij nèir african, ch'a stan an sël livel pì bass;

Për capì se un ëd sangh mës-cc a l'abia drit dë stè antra bianch ò pura antra ij colorà a-i son ëd comission ch'a contròlo 'l color dla pel (as conto fin a 6 nuanse) e a fan vàire preuve, coma cola dël pento: as fica 'n pento ant ij cavej dl'esaminà, e se a cala giù a veul dì che sò cavej a son seuli a l'europenga, s'a resta su a veul dì che ij cavej a son da négher. 'Cò asiàtich e colorà a saran discriminà, ma an manera manch dura che nen ij nèir.

Richësse dël Sudàfrica

Mersì a le straordinarie richësse minerarie (specie òr e diamant), a le tère bon-e da travajé e a l'abondansa d'ovrié a bon pat, ël Sudàfrica a vnirà na gran potensa econòmica, ën tirand-se j'anvestiment ëdcò dj'andustrie e società dl'Euròpa e dël Nòrd América.

“	Philips, Unilever, Dunlop, General Electric, Texaco, Ford, General Motors, Goodyear, Mobil, FIAT, Alfa Romeo, Olivetti, Agip, IBM-Italia, BCI, Banco di Roma a fasìo anvestiment ant ël Sudàfrica. J'anvestiment fàit da le multinassionaj dël 1966-74 a son passà da 2.891 milion ëd rand a pì che 12 miliard, specie ant le branche dl'andustria dij metaj, dl'andustria dël fèr, chìmica, eletrònica, dl'andustria dij màchinari, dl'andustria mineraria e dle banche	”
—Jolly, L., "Sudafrica: storia di un razzismo" (Loescher 1983)

Anveste an apartheid a rendìa: sèmper scond ël midem lìber, dla desen-a d'agn 1967-76 j'american a l'han fàit su dal 17 al 20 përsent ëd profit. Dël 1974 ël 62,3% dj'anvestiment ant la tèra dl'apartheid a vnisìo da l'Euròpa (dzortut da l'Anghiltèra), ël 20% da 'nt j'Amériche.

L'esèrcit

Da la mira militar, ël Sudafrica dl'apartheid a l’ha vivù ant na condission motobin smijanta a cola d'Israel: un paìs circondà da pòpoj pì gròss ma armà pes.

Tecnologìa

Fin a j'agn 1970 ij sudafrican bianch a l'han catà arme da j'anglèis: aprèss a l'acòrdi 'd Simonstown, dël 1955, da 'nt la Gran Brëtagna a son ëvnu-ie nav, 150 MBT Centurion Mk5, 250 autoblindà Saracen, 7 elicòter da combatiment, gas chìmich, reoplan d'arcognission e bombardament.

“	st'acòrdi-sì a l'é stàit sospèis dël 1975 e anlora ij sudafrican a l'han tacà a catesse soe arme an Fransa e an Italia: notaman amportanta la vèndita, da part dij prim, ëd cassabombardeur Mirage e mìssij ëd tute le sòrt, e da part djë scond, d'elicòter Agusta, ëd reoplan antigoerija G91, da traspòrt Aermacchi, d'arcognission Piaggio, e ëd canon.	”
—Jolly, L., "Sudafrica: storia di un razzismo" (Loescher 1983)

Dj'agn 1980, ij sudafrican a l'han viaman tacà a fesse daspërlor j'arme dont a l'avìo da manca, mersì a sò progress viaman pì grand ant ël camp técnich.

J'arme NBC

Dj'agn 1970 ël Sudàfrica as fa soa bomba atòmica, ën sfrutand soe minere d'urani. Sòn mersì a

la colaborassion tecnològica
- american-a (ch'a-j istruiss ij fìsich),
- alman-a (ch'a-j vend ëd prossedure)
- fransèisa (ch'a-j da na sentral nuclear),
l’agiut ëd sìngoj siensià isrealian.

La prima esplosion sperimental as pensa ch'a sia dël 22 stèmber 1979. Al moment ch'a l'é fini-ie l'apartheid a son ëstàite dësmantlà 6 bombe. An dzorpì, l'esèrcit sudafrican a l'avìa 'cò dj'arme chìmiche e –miraco- biològiche.

La fin

Na convension aprovà da la ciambrea general ëd le Nassion Unìe dël novèmber 1968 a l'avìa, për la prima vira, contemplà anta ij crìmen conta l'umanità j'assion disuman-e derivante da la polìtica d'apartheid, ëdcò cand coste assion-sì a son pa contrà 'l drit dël pais anté ch'a son fàite. Ai 30 ëd novèmber 1973 la midema ciambrea a l'avìa decidù la punission dël crìmen d'apartheid an na convension antërnassional ch'a sarìa vnùita operativa apress la ratìfica d'almanch vint ëstat.

Dla fin dj'agn 1970 Pieter Willem Botha a ven cap dël Partì Nassional, e a sërca d'arformé l'apartheid për salvelo. Però le proteste a continuo, la sitoassion interna as fa tràgica, con arvire e siòpero, da fòra a calo giù sansion antërnassionaj su sansion. L'economìa sudafrican-a, ch'a patiss ëdcò le conseguense dla suitin-a dj'agn 1979-80, a l'é motobin an crisi. Ij portughèis as në van da 'nt l'Angòla e dal Mosambich, antramentr che an Rodesia a-i chita 'l regim segregassionista «binel» ëd col sudafrican. Ël comunism a s-cionfëtta e cò àotri paìs (dl'América latin-a e dl'Asia) a buto a disposission dj'investidor na caterva ëd travajeur malpagà: giumaj gnun a l'ha pì da manca dël Sudàfrica ed sò regim, ancora che Reagan e la Thatcher a sìo pa d'acòrdi a buteje su neuve sansion econòmiche. Isolà e bele che sensa agiut estern, ij bianch a l'han da combate ans tuti ij confin e 'cò 'ndrinta sò pais midem, che ij ghèt maraman a scapo via dal contròl governativ, contut che a resto ant ël rabel dle guère anfra fassion nèire: pes che tut la lòta fra 'l partì Inkatha (dij Zulù) e l'ANC dij Bantù.

A l'é dzortut sta dariera formassion-sì –cola 'd Nelson Mandela- a sagriné 'l govern bianch, tant ch'a fa massé vàire cap dl'ANC ch'a stan fòra dlë stat da sò agent. Dël 1985-88 a ven proclamà lë stat d'emergensa e polissìa e esèrcit a fan n'estrem tentativ ëd torna controlé le sità ch'a son arvirasse, ma lë sfòrs as dimostra proibitiv për na minoransa bianca tròp cita, che viaman a perd anteresse a ten-e su 'n regim giumaj costos e inefissent, regim cha an dzorpì a l'ha tacà a colpì 'cò ij bianch (vàire 'd lor ch'a protesto a son arestà, tnù ant le bòite e torturà).

Dël 1989 ël neuv President, Frederik de Klerk, a men-a 'l Partì Nassional a arvëdde soe posission e a taché la fin dl'apartheid, contut che vàire bianch a s'arendo pa a la fin anevitàbila, prima ën fondand ël Partì Conservador e peui ën organisand la formassion terorìstica Boervolk krygers. Dël 1989-94 le lege dl'apartheid a son abolìe.

Dël 1994 Nelson Mandela a ven elegiù President dla Repùblica Sudafrican-a dal prim Parlament votà da négher e bianch ansema. Ant ël Sudàfrica dël di d'ancheuj a-i resta anco' na gran diferensa antra rasse, che però a l'è giumaj mach pì econòmica, e nen legal.