Architetura incàica
 L'architetura incàica a l'é cola pi amportanta fra le sòrt d'architetura percolombian-a ch'a son dësvlupasse ant ël Sudamérica. J'Inca a l'han ardità la técnica architetural dij Tiahuanaco, na sivilisassion ch'a vivìa ant l'atual Bolivia ant ël II sécol. La pipart dj'architeture dl'antica capital incàica ëd Cuzco a smon-o d'anfluense sia incàiche, sia spagneule. La sità ëd Machu Picchu a ven donch ël mej esempi guernà d'architetura incàica. D'àutri sit anteressant a son Sacsayhuamàn e Ollantaytambo. J'Inca a l'han ëdcò dësvlupà n'articolà sistema 'd liure stradaj, ch'a corìa për un longh tòch ëd la còsta òvest dël continent.  Caraterìstiche modìfica  Le costrussion incàiche a l'ero fàite con dle pere sgrossà montà con ëd màuta; ëdcò le muraje d'adobe (mon sech) a l'ero assé comun-e, drissà ëd sòlit s'ëd fondassion ëd pera. La pì comun-a forma d'edifissi a l'era 'l retàngol, sensa 'd trames interior e con ij coercc batì con dle steure 'd bòsch e branchet sech ëd piante. A esisto tante varietà dë sto schema, dont col con ël coercc spiuvent, stansie con mach tre o doe muraje esteriore e për ël rest duverte, e doe stansie cobià e unìe a la còta longa. J'edifissi retangolar a l'ero batì con vàire but: a podìo vnì sia d'ùmij ca, sia 'd palass o templi. A-i son ëdcò d'esempi 'd mur sirognà, an particolar ant le region ai lìmit ëd l'imperi. J'edifissi con doi pian a l'ero ràir; quand ch'a l'ero batì, s'intrava ant lë scond pian për na scala esterior, e nen ant l'interior. J'ambrassure ant ij mur, dont pòrte, nice e fnestre, a l'ero ëd sòlit a forma ëd trapessi; a podìo avej doe o tre quare un-a ant l'àutra, për decorassion. Da ràir a-i é d'àutri ornament; ëd muraje a l'ero piturà o a l'ero marcà con dj'armari ëd metal, e an quèich ràir edifissi a son trovasse scolture ëd cit animaj o decorassion geométrich. La forma pì complicà ant l'architetura incàica a l'é ël kancha, n'edifissi retangolar con tre o pì stansie retangolar e batì ëd fasson simétrica dantorn a na cort sentral. Ij kancha a l'ero la strutura ëd base dle ca, dij templi o dij palass; an dzorpì, vàire kancha a l'ero riunì ansema formand ëd borgià. N'esempi dlë spantiament dë ste costrussion a l'é ant ël sènter dla capital incàica Cuzco, fàit da 'd grand kancha, dont col dël "Templi dël Dé Sol" (Qorikancha) e 'd palass. Ij kancha mej guernà a resto a Ollantaytambo, na borgià incàica arlongh ël fium Urubamba. J'edifissi sj'autipian a l'avìo ëd sòlit ël coercc spiuvent ëd paja e le muraje ëd mon cheuit, mentre coj an sla còsta a l'avìo le muraje batìe con mon cru suvà al sol, rissà con dla pàuta e piturà, e con ël coercc piat. L'architetura incàica a l'é conossùa dzortut për soa técnica ëd costrussion ëd bon-a qualità, con le pere tajà e modlà con grand soen, anchërnà e blocà con la màuta an manera magistral. Comsëssìa a l'é già disse che j'inca a batìo nen mach con pere tajà, ma ëdcò con pere grese e mon. Ant j'agn 1940 l'archeòlogh djë Stat Unì John Howland Rowe a l'ha classificà l'edilissia incàica an doe sòrt: sempia, ch'a deuvra 'd pere squadrà, e poligonal, con dle pere iregolar. Quaranta agn dòp l'architet peruvian Santiago Agurto a l'ha definì quatr sot-sòrt an spartiend le categorìe creà da Rowe:
Le prime doe sòrt a l'ero dovrà për d'edifissi amportant o muraje mèistre esteriore, mentre j'àutre doe as dovravo pr'ij murajòt ëd le trasse e dle bialere. Conforma a Graziano Gasparini e Luise Marglies, le costrussion incàiche ëd pera a l'ero tute ispirà a l'architetura ëd Tahuanaco, un sit archeològich dl'atual Bolivia batì vàire sécoj prima dla chërsùa dl'imperi incàich. Lor a sosten-o che j'inca midem a l'ero anciarmà da sti ampressionant monument, e a l'han dovrà vàire artisan dla pera për batì 'd costrussion parèj. An efet la finidura dle pere, copà e sulià, e le quare dobie o triple a l'ero dle caraterìstiche tìpiche ant l'architetura Tiahuanaco. La chestion sla teorìa ëd Gasparini e Marglies a l'é ch'a spiega nen com a peul esse guernasse la conossensa costrutiva durant ij tre sécoj ch'a son passà dal colass ëd Tiahuanaco e la formassion dla sivilisassion incàica. La rispòsta a 's problema a l'é stàita dàita da John Hyslop ch'a l'ha trovà d'edifissi con muraje poligonaj an dle borgià 'me Tanka Tanka, al lagh Titicaca, batì durant coj tre sécoj daj mèistr da pera dël pòst. N'àutra amportanta anfluensa sl'architetura incàica a riva da la coltura dij Huari, na sivilisassion contemporania dij Tiahuanaco. Scond Ann Kendall ij Huari a l'han antrodovù la tradission ëd costruì d'edifissi squadrà ant la region ëd Cuzco, an creand un model për ël dësvlup dij kancha incàich. A esisto 'd preuve che ste tradission a son mantnùsse ant la region ëd Cuzco dòp la fin djë stat Huari, 'me dimostrà da dle ca trovà a Choquepoquio, 28 kilòmeter a sud-est dla capital dj'Inca. Costrussion e tecnologìa modìfica L'angegné idràulich Ken Wright a stima che 'l 60% dj'edifissi incàich a resta sot-tèra ant ës moment-sì. J'inca a l'han batì soe ca an dovrand ij materiaj trovà ant ël pòst, ëd sòlit calcar o granit. Për tajé sti ròch dur j'Inca a dovravo d'utiss ëd pera, bronz e aram, an andasendje dapress a le ven-e dla pera pr'ël taj. Sensa roa, le pere a l'ero fàite rolé s'ëd tòch ëd bòsch për passé le montà. A servìo tanti ovrié për sòn. Hyslop a fortiss che "ël segret dla produssion edilissia incàica ëd bon-a qualità a l'era l'organisassion social ch'a ventava gestì për bogé 'l grand nùmer ëd përson-e ch'a dovìo fé ës travaj tant fatigant". Le muraje dj'edifissi incàich a l'ero ëd sòlit stòrt vers l'interior, e ij canton a l'ero ariondà. Sòn, tanme la precision ëd costrussion, a përmëttìa a j'edifissi d'esse motobin arzistent ai taramòt e a l'arsonansa dle frequense sìsmiche, grassie al fàit d'avèj nen ëd pont anté ch'a-i é na consentrassion dle tension. Le muraje a l'ero fàite për esse assè coesive da chërpesse nen. Durant un taramòt pòch potent o mesan, j'edifissi a restavo ferm e durant un fòrt taramot nopà a tramblavo, ma a tornavo ferm apress ël fenòmen, sensa crolé. N'àutra técnica 'd costrussion a l'era ciamà "architetura con fassade a cussin". Sti edifissi a l'ero batì con dij mon ëd pàuta cheuita e màuta 'd pàuta. As dovrava 'dcò la pera, ma 'dcò costa a l'era coatà 'd pàuta, màuta, crea e sabia. Sto stil a l'era dovrà për j'edifissi amportant, templi e palass reaj, 'me col ëd Machu Picchu. Architetura agraria modìfica Miraco l'aspet pì famos dl'architetura incàica a l'é l'usage dle trasse pr'otnì pì tèra da coltivé. Sti scalin a creavo tante cite binde pian-e e a protegìo 'dcò la còsta da jë squicc tìpich dj'Ande. J'angegné sivij ëd Machu Picchu a l'han batì le trasse tant bin che quand che Hiram Bingham a l'ha dëscorvù la sità sperdùa, dël 1912, a l'ero ancor antreghe. Stra modìficaJ'Inca a l'avìo batì n'articolà ragnà dë stra. Na stra amportanta a traversava le region setentrionaj dj'Ande da nòrd a sud e n'àutra a traversava ij teritòri arlongh ël mar. Dë stra pì curte a liavo le doe stra prinsipaj an vàire pont. Ste stra a l'ero costruìe dzora qualsëssìa tipo ëd teren: a corìo arlongh le còste ëd combe ancreyse e oltra ij mont, passand ansima a 'd giassé, mojiss, ròch e fium fogos; an quèich pont le stra a l'ero fàcij e sternìe, an d'àutri a l'ero tajà ant ël ròch, o anlagà e pen-a parà da l'eva con dle murajëtte ch'a arpossavo ij fluss. Daspërtut le strà a l'ero mantnùe polide, e arlongh ëd coste as trovavo dle soste, dij magasin, dij cit templi dël Sol e dle stassion ëd pòsta. J'inca a conossìo nen la roa, dagià ch'a l'avìo gnun animal da tren, e parèj a marciavo mach. Për giuté ij marciador a-i ero dë stassion ëd pòsta minca pòchi kilòmeter. An ste stassion as podìa passé la neuit, cusiné e nurì ij lama. Ij pont incàich, dij pont sospèis batì con soastr bindà con talent ch'a formavo na strutura strèita ma arzistenta, a l'ero la sola manera ch'a l'avìo trovà për traversé a pe 'd fium fogos. Se 'dcò mach un dle senten-e 'd pont arlongh ël tragit a l'era cioch, la stra antrega a l'avrìa chità ëd fonsioné e donch j'abitant dël leu as angagiavo a rangelo pì prest ch'a podìo. Arferiment modìfica
|