Còdes nèir (Stat Unì d'América)

Ij Còdes Nèir a l'ero 'd lege butà da jë Stat e da ij govern locaj ant jë Stat Unì d'América për limité le libertà e ij drit dij nèir, dzortut dj'ex ës-ciav an coj ëstat ch'a l'avìo perdù la guèra ëd secession.

Andrinta a st’artìcol le paròle a l'han ës sust-sì:

Stat: sìngol component dj'USA (coma Alabama, Ilinòis, Califòrnia e via fòrt);
Union: govern federal ëd Washington;
Confederassion: coj 11 ëstat che dal 1860 al 1865 a son separasse da l'Union e che a l'han perdù la Guèra 'd Secession.

Jë stat dla Confederassion a l'ero concentrà ant ël sud dj'USA e a l'ero s-ciavista. Jë stat dël Nòrd dj'USA a l'ero a l'anvers anti-s-ciavista. Da la mira dl'organisassion legal, jë Stat Unì d’América a l'han soa Costitussion, che a l’ha valor a livel federal; minca stat a l’ha 'cò chiel soa Costitussion, che a l’ha valor mach për chiel: jë stat a l’han na motobin gran libertà dë fesse soa lege daspërlor.

Stòria

Contut che a sia opinion motobin spantià (dzortut an América) che ij Còdes Nèir a-i fusso mach ant jë stat dël sud, ste lege a-i ero 'cò an dj'àotri stat.

Espansion: 1830-60

Ant jë stat dël nòrd fin dal prinsipi dlë s-ciavism a l'han ëmnà dë s-ciav da 'nt l'Àfrica, ma già 'l legislativ dël Massachusetts a l'avìa abolì la s-ciavitù anans dla fin del 1700. Anviron a la mità dël 1800, dzortut ant ël nòrd, a l'ha tacà a dësvlupesse e difondse un moviment ch'a predicava la liberassion ëd tuti jë s-ciav ant jë Stat Unì; an paralel, d’àotra part, a-i chërsìa la negherfobìa an fra vàire bianch ëdcò 'nt ij pòst andova 's moviment a l’era pì fòrt.

Jë stat ës-ciavista a l'avìo emanà ëd lege ch'a vietavo ij mariagi an fra bianch e nèir, ma sòn pa mach lor: 'cò dë stat ëd neuva fondassion parej dl'Indian-a, dl'Ilinòis e dël Michigan a l'avìo promulgasse soe lege antimës-cia. An vàire stat ij Còdes Nèir a restavo adritura part ëd la Costitussion dlë stat (ò pura la Costitussion a butava òbligh dë emaneje). Cheidun-a dë ste costitussion a l'é staita scrivùa dj’agn 1840-50.

L'artìcol 13 dla Costitussion statal dl'Indian-a pr'esempi a disìa: «Gnun négher ò mes négher a podrà ven-e ant lë stat, apress che sta Costitussion a l'abia valor». La Costitussion statal dl'Ilinòis dël 1848 a l'avìa andrinta un dij Còdes Nèir pì dur ëd tuta l'Union fin a la Guèra 'd Secession. Ël Còdes Nèir dl'Ilinois dël 1853 a vietava qualsëssìa imigrassion nèira ant lë stat.

Apress a la guèra ‘d secession

Apress a l'abolission dla s-ciavitù, esplicità da l'emendament 13 dla Costitussion djë Stat Unì, tuti j’ex ëstat s-ciavista as fan ëd Còdes Nèir neuv. Dël 1865, ël prim ann dël perìod ciamà dl'Arcostrussion, minca stat dël sud as fa sò Còdes Nèir neuv, lòn che a fa pì greva la condission dj'ex ës-ciav: ij nèir a resto pro lìber, ma sensa ij drit normaj da sitadin. Ste lege-sì a-j dasìo a j’ex ës-ciav mach un nùmer contà ëd drit sivij e antant a-j proibìo dë votè.

Contut che sti stat a fusso antramentr ch'as provavo a rintrè torna ant l'Union e a l'avèisso gnun-a manca dë torna tiré fòra la question rassial, la base eletoral a la possava për ten-e ij nèir confinà. Sta pression a la vnisìa pa mach da 'nt la class àuta: a l'é vèira che ij padron dle piantagion meridionaj a l'avìo pau dë smon-se soe tere ò, dësnò, che ij nèir a vorèisso pa pì travajè, ma bele che ant la class bassa vàire bianch a l'avìo pau che ij nèir as considerèisso midem a lor.

Ij Còdes Nèir dël Mississippi e dla Carolin-a dël Sud a disìo:

“	Ij négher a dovran fè contrat anuaj scrit për sò travaj […] Quand ch'a-j sio ciamà, a dovran mostrè soe license (ant na sità al sìndich; d’àotre bande a la polissìà) che a diso 'ndova ch'a l'abio residensa e che a-j autoriso a travajé. Coj ch'a scapo dal travaj a saran arestà e portà andrè da sò prinsipal. A chi ch'a ciapa 'n négher a-j daran 5$ ëd premi a pr'un. A sarà considerà un crìmen, punì con multe ò galera, convince n'ex ës-ciav a scapé da sò travaj, ò giuteje a chi ch'a scapa. Ij minor a l'avran dë fé ij garson, se mas-cc fin a ij 21 agn, se dòne fin a ij 18 agn. Un prinsipal a podrà deje ai garson cole punission che un pare a peul deje a 'n fieul. Coj ch'a comëtto dë sti crìmen-sì a l'avran da paghé 'd gròsse multe e, s'a l'han pa 'd sòld për paghé, a podran pì nen travajé fin a che a l'abio nen perdù basta. Ij négher a podran pa porté cotej ò arme da feu sensa ël përmess dë felo. A sarà considerà 'n crìmen, punìbil con na multa fin-a a 50$ e prison për 30 dì, deje ò vend-je 'd licheur tòssich a 'n négher.	”
—Còdes Nèir dël Mississippi

“	Ant la Carolin-a dël Sud le përson-e 'd color ch'a l'han un contrat ëd travaj a l'avran ël nòm ëd "serv", e coj ch'a l'han pijaje sota contrat ël nòm ëd "padron". Ant le cassin-e j'ore ëd travaj a saran da lë s-ciairì dël dì a 'l calé dël sol, gavà la dumìnica. Ij négher a dovran calè giù dal let a l'alba. Ël temp përdù a sarà gavà da sò salari, parej dël còst dël mangè, dl'assistensa médica e via fòrt antramentr ch'a-i saran nen për maladìa. Coj che la dumìnica a surtiran da la cassin-a a dovran tornè për ël tramont. Ij serv ëd cà a saran a disposission dì e neuit minca dì dla sman-a. A dovran esse "motobin educà e gentij con sò padron, le famije ëd sò padron e òspite" e an compens a l’avran un "tratament gentil e doss". Punission corporaj e d'àotra manera as podran dé mach dapress a órdin dël giùdes dël sircondare o d'àotri magistrà. Na lege 'd na serta severità a sarà promulgà për evitè che ij négher as buto a girè për jë strà vivend da barbon ò da làder.	”
—Còdes Nèir dla Carolin-a dël Sud

Ij Còdes neir a ofendìo l’opinion publica ant ël Nòrd përchè a davo l’ideja che ‘l Sud a creèissa na fòrma ‘d quasi s-ciavitù për evitè j'arzultà dla Guèra 'd Secession. Apress avej vagnà na gròssa magioransa ant j'elession dël 1866, ël Partì Republican a l’ha butà ël Sud sota aministrassion militar e fàit neuve elession andova j’ex ës-ciaov a podìo voté. Ij neuv govern a aboliran tuti ij Còdes neir, che a vniran mai pì tirà fòra.

Segregassion

Coma a l'ha fàit noté në stòrich, «la segregassion rassial a l'é malfé ciamela "fenòmeno neuv". Anans dla Guèra 'd Secession, quand la s-ciavitù a fissava daspërchila lë stat dla pì part dij nèir, a-i era pà da manca dë statut për ten-e separà le rasse. Për tant ch'a fusso dur, ij Còdes nèir e cole pòche lege ëd segregassion promulgà da ij prim goern d’apress la guèra a son nen survivù a la Ricostrussion.» Leon F. Litwack a l'ha scrivulo ant un lìber, Trouble in Mind: Black Southerners in the Age of Jim Crow , che an inglèis a veul dì ‘Problema ant la testa: nèir dël Sud ant l'época 'd Jim Crow; lege ëd Jim Crow a l’è lë stranòm dàit da j’american a le lege rassiaj dël perìod apress. Ël lìber cità a resta la continoassion ëd n'àutr sò liber, Been in the Storm So Long: The Aftermath of Slavery ("Stè ant la burian-a a longh: ël sèghit dla s-ciavitù"), ch'a l'ha vagnà ël famos premi Pulitzer.

Lòn ch'a l'ha rampiassà ij Còdes nèir, scond Litwack, «a l'è pà stàita l'antegrassion rassial, ma na serie ëd còdes anformaj d'esclusion e discriminassion».

A l'ha spiegà 'n campagnin dla Carolin-a dël Nòrd: «Se a peulo nen (e a podran mai) fè ij polìtich, ij giùdes, ij magìster e via fòrt, a saran ùtij coma ovrié, garson, serv an diverse situassion, e a n'avran 'sé ëd soe relassion an cà e an famija… a l'è nòstr dover cristian ancorageje a sto fin.» Ës dëscors-sì Litwack a l'ha arportalo ant ël lìber Been in the Storm So Long; sòn ch'a mostrava la facia bon-a dla legislassion fàita da la pì part djë stat dël sud për controlé j’ex ës-ciav – lege ch'a son për sòlit conossùe da j’american coma Còdes neir. Da na mira ufissial a son finìe dël 2000.

Distinsion da 'nt le lege ëd Jim Crow

Ij Còdes nèir dj'agn '60 dl'eutsent a son nen le «Lege ëd Jim Crow». Ij Còdes nèir a son ëstàit l'arzultà dl'abolission dla s-ciavitù e dla dërota dël Sud ant la Guèra 'd Secession. A l'han avù valor mach an coj agn, dëmentrè che l'época 'd Jim Crow a l’é tacà pì tard, davsin a la fin dël sècol ch'a fa XIX.