Canal
Un Canal a l'é na strutura artifissial creà për derivé o gestì l'eva, servend për irigassion, navigassion, o drenagi. A l'é stàit essensial ant lë svilup dl'agricoltura, dij comersi, e dl'andustria, da l'antichità al di d'ancheuj.
Stòria dij Canaj
modìfica- Antichità
Ij prim canaj a nasso ant la Mesopotamia (4000 a.C.) për irighé ij camp. J'Egissi a costruisso ël Canal ëd Gosen për coleghe ël Nil al Mar Ross. An Cin-a, ël Grand Canal (486 a.C.) a dventa la pì longa via d'eva artifissial dël mond.
- Medi Ev e Età Moderna
Ant ël Medi Ev, ij monio a deuvro canaj për fé giré le roe dij molin. Ant ël sécol XV, ël Navili ëd Milan a dventa un model për ij comersi fluviaj. An Piemont, dël 1700, as progeto ij prim canaj.
- Sécol XIX-XXI
Con la Rivolussion Andustrial, ij canaj a dvento struture an ciman për ël trasport ëd materiaj. An Piemont, ël Canal Cavour (1866) a portava l'eva dal Pò a Vërsèj për l'irigassion dle risere. Ancheuj, ij canaj a son dovrà për ël turism e la produssion idroelétrica.
Sòrt ëd Canaj
modìfica- Canal d'irigassion: Porta l'eva ai camp (es. Canal Cavour an Piemont).
- Canal ëd navigassion: Përmët ël passage dle barch (es. Canal ëd Panama).
- Canal ëd drenagi: Elìmina l'eva an pi (es. ij canaj ant la Pianura Padan-a).
- Canal andustriaj: Dovrà për fé giré le turbin-e idroelétriche.
Técniche e Material
modìfica- Scav manual: Métod antich con picon e angign sempi.
- Strutura an pera o ciman: Pont, sostegn, e pòrte idràuliche për controlé ël fluss.
- Tecnologìa moderna: Pompe elétriche e sistema automàtich për la gestion d'eva.
Ròl ant la Socetà
modìfica- Economìa: A l'ha consentì ël comersi ëd seda e ris an Euròpa (es. navili lombard-piemontèis).
- Agricoltura: Irigassion dle risere ëd Vërsèj.
- Turism: Crociere an sij canaj stòrich (es. navigassion ant ël Lagh Magior).
Canaj an Piemont
modìfica- Canal Cavour: Realisà dël 1866, a l'é longh 85 km e a nutris le risere ëd Vërsèj.
- Navili d'Ivreja: Canal medieval che a colegavo ij lagh alpìn.
- Canal ëd Cirié: Dël sécol XIX, për ël trasport ëd carbon e mineral.
Desfide Moderne
modìfica- Conservassion: Restaur dij canaj stòrich (es. Canal Cavour) danegià da l'erosion.
- Sostenibilità: Riduve l'evaporassion e jë sperdiment d'eva.
- Concorënsa: Trasport su stra e ferovìe a riduv l'utilità comersial.