Jean-François Champollion

Jean-François Champollion ëdcò ciamà Champollion ël giovo (Figeac, 23 dë dzèmber dël 1790 – Paris, 4 ëd mars dël 1832) a l'é stàit n'archeòlogh e n'egitòlogh fransèis. A l'é stimà 'l fondator ëd l'egitologìa përchè a l'ha dësgifrà ij prim geroglìfich dël 1822, an comprendend che la scritura egissia a l'era formà da fonética e ideograma. A disìa 'd chiel-midem: "i son tut ëd l'Egit e l'Egit a l'é tut për mi". Nassù a Figeac, ant ël dipartiment ëd Lot an Fransa, pròpi ant j'ani dla Rivolussion fransèisa, a l'era fieul dël libré Jaques Champollion (1744-1821) e 'd Jeanne-Françoise Gualieu (1744-1807), l'ùltim ëd set frej. A l'età 'd sìnch ani a l'ha butà ansema la scritura stampà con le paròle che a l'avìa amprendù mersì a na memòria ecessional e parèj a l'ha amprendù a lese daspërchiel. A l'ha studia a Figeac e a l'é peui mudasse a Grenoble anté che a l'ha studià 'l latin, ël grech e l'ebréo; a l'ha'dcò amprendù l'àrabo e l'aramàich mersì a sò frel pì grand, Jean Jacques Champollion (ciamà Champollion Figeac, 1778-1867). A dissèt ani a l'ha lesù la prefassion ëd sò lìber "L'Egit sota ij faraon" dnans ai mèmber ëd l'Academia 'd Grenoble, an fortend che 'l còpt a l'é nassù da l'antica lenga egissia, con l'arzultà d'esse acetà ant l'Academia. A l'ha seguità a studié fin-a a quandi a l'amprendù dël tut ël còpt për savèj lese e scrive an costa lenga. A l'é peui mudasse a Paris për partessipé ai cors ëd la Scòla dle lenghe orientàj (École spéciale des langues orientales, fondà dël 1795, ancheuj Institut national des langues et civilisations orientales). Ai des ëd lùj dël 1809 a l'é dventà professor dë stòria a Grenoble e dël 1810 a son surtìe soe prime publicassion: an coste-sì a parlava ëd n'ùnica orìgin për le scriture geroglìfica, jeràtica e demòtica, an spiegand che ij geroglìfich a l'avìo nen mach un valor simbòlich ma 'dcò fonétich. Dël 1818 a l'é mariasse a Grenoble con Rosine Blanc, che a l'ha daje dël 1824 l'unica fija, Zoraide. Ël savant britànich Thomas Yung a l'é stàit tra ij prim a sërché 'd dësgifré ij geroglìfich an dovrand la pera 'd Rosëtta ma dël 1822 Champollion a l'ha anticipalo, an presentand a l'Académie des inscriptions et belles-lettres ëd Paris la tàula con la corispondensa tra ij segn ëd le scriture geroglìfica, jeràtica e demòtica. Dël 1823 ansema a l'amis Jean Joseph Dubois a l'ha ancaminà la publicassion dël Pantheon egissian (15 lìber furnì dël 1831). Dël 1824 a l'ha presentà sò travàj sël sistema dij geroglìfich an creand parèj l'egitologìa sientìfica. Dël 1826 a l'é stàit nominà diretor ëd la session dël Louvre dedicà a l'Egit e a l'é ocupasse dla clasificassion ëd tuti j'oget portà an Fransa da la spedission an Egit ëd Napoleon Bon-a-part. Tra 'l 1828 e 'l 1830 a l'ha partessipà a na mission sientìfica fransèisa-piemontèisa an Egit (dont a fasìa part ëdcò Ippolito Rossellini) da anté che a l'é tornà andarera con un baron ëd material. Ruvà a Paris a l'ha arseivù la cadrega al Collège de France. A l'é mòrt ai 4 ëd mars dël 1832, a nomàch 41 ani, për n'ìctus e a l'é stàit sotrà al simiteri 'd Père-Lachaise.