Louis Alexandre Berthier

Louis Alexandre Berthier a l'era nassù a Versailles ij 10 ëd fërvé dël 1753; a l'é mòrt a Bamberga ël 1m ëd giugn dël 1815. Fieul ëd n'ufissial dël geni fàit nòbil da Luis XV, Berthier a l'era n'anginié geogràfich. A l'é intrà ant l'armada a disset agn; a l'ha pijà part a la guèra d'indipendensa merican-a e dël 1789 a l'é stàit nominà magior general dla vardia nassional ëd Versailles. An coatand cost ufissi, durant l'arvolussion a l'ha protegiù le magne ëd Luis XVI da le violense popolar e a l'ha giutaje a scapé dël 1791. Ant la guèra dël 1792 a l'era magior general ant la formassion dël marëssal Lückner. A l'ha combatù ant la guèra ëd Vandea (1793-1795). Le campagne napoliòniche Cap dë stat magior dl'armada d'Italia ant ël 1796, dont Bon-a-part a l'avìa pen-a arseivù ël comand, da col moment-lì Berthier a l'ha gropà sò boneur a col ëd Napoleon. A l'era un grand travajeur, precis e svicc; sòn, combinà con soa esperiensa longa e varià e soa padronansa dij detaj, a n'ha fane un fiamengh magior general e ël pì apressià assistent ëd Napoleon durant tut ël rest ëd soa cariera. A compagna Napoleon durant tuta la grandiosa spedission e apress la pas ëd Campo Formio a-j lasso la responsabilità dl'armada. A ven pro-cónsol ëd Napoleon e a l'ha organisa la repùblica roman-a (1798). Peui a l'é andaje dapress a Napoleon an Egit (1798-1799), an fasend sò servissi ambelelà fin-a a che Napoleon a rintra. Con chiel a l'ha colaborà a pronté ël colp dë stat dij 18 brumaj (9 ëd novèmber 1799) e Napoleon a l'ha arcompensalo an fasendlo ministr ëd la guèra dal 1800 al 1807. Ëd fasson ofissial a pija ël comand dl'armada ëd riserva a Digion ij 19 d'avril dël 1800 e a lo ten fin-a a la bataja 'd Marengh, cand a l'é ferì a 'n brass. Tutun ël prim cónsol a compagnava l'armada e Berthier, coma sempe, a fasìa ël cap ëd soa echip. Napoleon a apressiava ëd pì soe capassità aministrative che ij sò talent militar e, a la fin dla campagna, Berthier a l'é stàit ampiegà ant j'afé sivij e diplomàtich. Apress la creassion dl'amper, Bon-a-part a l'ha daje d'amblé ël tìtol ëd marëssal ëd Fransa (1804). A l'ha pijà part a le campagne d'Austerlitz, Jena e Friedland, e a l'é stàit creà duca 'd Valengin e prinsi sovran ëd Neuchâtel (1806) e vice-conestàbil dl'amper (1807). Dël 1808 a l'ha servì ant la guèra peninsular e dël 1809 ant la guèra austrìaca, dòp dla qual a l'ha arseivù ël tìtol ëd prinsi ëd Wagram. La fin ëd l'amper Berthier a l'ha marià na novoda dël re 'd Baviera. Durant ij darié agn ëd l'amper, a l'ha ancaminà a mostré dl'insoferensa: a l'é stàit con Napoleon an Russia ant ël 1812 e durant l'artirà da Mosca a l'é stàit ëmnassà ëd fusiliassion. Con Napoleon a l'é ëdcò an Almagna ant ël 1813 e an Fransa dël 1814, an fasend le fonsion ëd magior general dla Grand'Armada fin-a al droché dl'amper. Dël 1814 a tradiss Napoleon an bandonand-lo a Fontainebleau e a l'é an tra ij prim a eufre sò servissi a Luis XVIII e a lo compagna an soa solen-a intrada a Paris; Luis XVIII a lo nòmina par ëd Fransa. Ij sent di Durant la përzonìa ëd Napoleon a l'Elba, Berthier, anformà da Bon-a-part dij sò proget, a savìa pa che partì pijé e, nen vorenda angagesse, a l'é atirasse la difidensa sia ëd sò vej cap che ëd Luis XVIII. Durant ij sent di a l'é arfugiasse a Bamberga. Napoleon, rintrà da l'Elba a jë scriv na litra për ch'a-j torna da banda ma Berthier a-j rëspond nen e, crasà dal rëgret e a la vista dij tropié russ an marcia për anvade la Fransa, as massa an campand-se da la fnestra (ma scond cheidun a sarìa stàit sassinà dai mèmber 'd na sossietà segreta). Euvre Mémoires, publicà dël 1827, dòp soa mòrt. A l'han dit ëd chiel Ant sò travaj a fasìa nen ëd bàilo e a së stracava mai. A l'era un dij mèj e pì pressios colaborator, gnun a l'avrìa fàit mèj ëd chiel. Napoleon.