Prima guèra mondial

Soldà alman dla prima guèra mondial La prima guèra mondial a l'é stàita ël conflit armà ch'a l'ha amplicà le prinsipaj podense mondiaj e tanta d'àutre pcite tra l'istà 1914 e la fin dël 1918. Ciamà an prinsipi daj contemporani "guèra europenga", peui con l'amplicassion dle colònie dl'imperi britànich e dj'àutri pais extra-europengh dont jë Stat Unì d'América e l'Imperi giaponèis, a l'ha pijà 'l nòm ëd "Guèra Mondiale" o dcò "Granda Guèra": an efet a l'é stàit ël pi grand conflit armà mai combatù fin-a la Sconda guèra mondial. Ël conflit a l'ha prinsipià 'l 28 Luj 1914 con la diciarassion ëd guèra dl'Imperi austr-ungherèis al Regn ëd Serbia, apress l'atentà mortal a l'arsiduch Fransesch Ferdinand d'Asborgh-Este, capità 'l 28 Giugn 1914 a Sarajevo, e a l'é finìa pi che quatr agn apress, l'11 Novèmber 1918. Për càusa dël gieugh ëd lianse formà dle dariere desen-e dl'Eutsent, ant la guèra a son scheràsse le pi grande podense mondiaj, con le colònie 'd mincadun-a, an doi blòch, un contra l'àutr: da na part j'imperi sentraj (Almagna, Austria-Ungherìa, Imperi otoman) e (dal 1915) la Bulgarìa e da l'àutra part j'Alià, arpresentà prinsipalment da Fransa, Regn Unì, Imperi Russ e (dal 1915) Italia. Pi che 70 milion d'òm a l'han bogià an tut ël mond (60 milion mach an Euròpa), dont pi che 9 milion a son mòrt an sij camp ëd bataja; a l'é dcò dovùsse argistré anviron 7 milion ëd mòrt civij, nen mach për j'efet diret dj'operassion ëd guèra ma dcò për le sgheusie, le piaghe e le morìe apress. Ant le prime mòsse dël conflit l'esércit alman con ël Pian Schlieffen a l'é vansà stralest an Belgi, Lussemborgh e ant ël nòrd ëd la Fransa, n'assion peui blocà da j'anglèis-fransèis durant la prima bataja dla Marna dlë Stèmber 1914; l'atach dij russi ant l'istess temp da est a l'ha crasà ij but alman ëd na guèra curta e vitoriosa, e 'l conflit a l'é degenerà ant na frustanta guèra ëd trincera, ch'a l'é replicasse an tùit ij front e a l'ha durà për tut ël temp djë scontr. Viaman ch'a andasìa fòrt, la guèra a l'ha ciapà na scala mondial con la partissipassion ëd tante d'àutre nassion, 'mé la Romanìa e la Grecia. L'intrada djë Stat Unì d'América da la schera dj'alià a l'é stàita determinanta për l'arzultà final. Vàire d'àutre nassion a son scherasse contra j'imperi sentraj, soens sensa intré ant jë scontr armà, ma an passand d'agiut conòmich. La guèra a l'é finìa definitiv l'11 Novèmber 1918 quand l'Almagna, che dij tre imperi sentraj a l'é arendùsse pi tard, a l'ha signà l'armistissi amponù da j'Alià. Ij pi grand imperi unitari esistent ant ël mond – alman, autriàch-ungherèis, otoman e russ – a l'han chità d'essie, an lassand vàire stat nassionaj che a l'han dàit a la carta polìtica dl'Euròpa un disegn tutafàit neuv. Ij pais che a l'han fàit la guèra: an verd l' "Antèisa"; an giàun j'"Imperi sentraj" Monument a Pcinengh (Bièla) Càuse dla guèra Lë s-ciòd dla guèra dël 1914 a l'ha marcà la fin d'un longh perìod ëd pas e dësvlup conòmich dla stòria europenga, l'avosà Belle Époque e a l'ha dcò antërompù 'n perìod, tant pi longh, dë stabilità polìtica europenga: prinsipià dël 1815 con la Bataja ëd Waterloo, derota final dla Fransa 'd Napoleon e durà për tut ël sècol XIX, a l'é stàit un perìod ëd conflit mach limità, che tutun a l'han ambruschì viaman le liasse diplòmatiche tra le podense europenghe e sòj gieugh ëd lianse. Për trové le rason fondamentaj dël conflit a venta armonté prima che tut al grev ròl dla Prussia ant la creassion dl'Imperi Alman, a j'idèje polìtiche d'Otto von Bismarck, a j'idèje filosòfiche che a-i ero an Almagna e a soa situassion conòmica; na mës-cia 'd fator vari ch'a l'han concorù a dësvlupé l'ambission dl'Almagna a trové 'd dësboch comersiaj ant ël mond. An dzorpì a-i ero ij problema étnich andrinta l'Imperi austr-ungherèis e a j'ambission indipendentiste 'd certi pòpoj ch'a n'ero part, la tëmma che la Russia a causava dzortut anvers j'alman, la por e l'arvangism dij fransèis anvers l'Almagna apress la guèra franch-prussian-a dël 1870, e anfin l'evolussion diplomàtica dël Regn Unì da l' a n'ativa presensa ant l'Euròpa continental. Comandà da sò prim canslé Bismarck, l'Almagna a l'é stàita na fòrta presensa ant l'Euròpa grassie a la Tripla Liansa dël 1882 e 'l Tratà ëd Riassiguransa, n'antenta diplomàtica con la Russia. Quand kaiser Vielm II d'Almagna a l'é montà an sël tròno, a l'é dimostràsse 'n giovo governant determinà 'd dirige la polìtica daspërchiel. Apress j'elession dël 1890, quand ij partì 'd sénter e dë snista a l'han vagnà tant ëd vot për càusa dla stufia anvers ël canslé, Vielm II a l'ha trovà la manera d'otnì le dimission ëd Bismarck; tant dël travaj dl'ex-canslé a l'è stàit dësfàit dj'agn apress, quand Vielm II a l'ha mancà d'arnové 'l Tratà 'd Riassiguransa con ij russ, an passand a la Fransa l'ocasion ëd la Liansa Franch-Russa. N'àutr pass fondamental anvers la guèra mondial a l'é stàita la pressa pr'j'arme ant ël setor naval: ël kaiser a considërava che mach un massiv slargament dla Kaiserliche Marine a l'avrìa rendù l'Almagna na podensa mondial e dël 1897 a l'ha nominà al comand dla flòta l'amiraj Alfred von Tirpitz; l'Almagna a l'ha antamnà 'n riarm ansì grand da dësfidé duvert ël secolar domini naval britànich, favorend l'Antenta cordial dël 1904 tra Regn Unì e Fransa e l'Antenta Russ-Anglèisa dël 1907, ch'a smortava 'n sécol ëd geostrategìe an Asia sentral. Ël Regn Unì a l'ha dcò tentà 'd ranforsé soa posission an d'àutre diression, an lijandse con l'Imperi Giaponèis dël 1902; malgré la propòsta 'd Joseph Chamberlain pr'un tratà con l'Almagna e 'l Giapon për vantagésse dcò ant ël Passìfich, l'Almagna a l'é andàita fòrt con soa polìtica beligeranta, an chërsend la frission con j'àutri europengh. Da s'moment ansà le grande podense europenghe a son stàite spartìe, an pràtica, an doe schere rivaj; dj'agn apress l'Almagna, dont la polìtica pòch diplomàtica a l'avìa fàit formé na coalission contraria a chila, a l'ha s-ciassà le liasse con l'Àustria-Ungherìa e l'Italia. La neuva spartission dl’Euròpa ant ëd blòch a l’era pa mach n'artorn dël vej echilibri 'd podensa, ma na sempia bariera tra podense. Ij vari pais a l'han chërsù soe arme, con la tëmma 'd në s-ciòd improvis. Ël Regn Unì a l'ha scangià le pretèise fransèise an sël Maròch con l'arconòssiment ëd soe pretèise an sl'Egit, tutun st'acòrd tra 'j doi prinsipaj imperi coloniaj a violava la Convension ëd Madrid dël 1880, signà dcò da l'Almagna. Da sòn a l'è surtìa la Prima Crisi Marochin-a, o "Crisi ëd Tànger" dël 1905, quand ël kaiser a l'ha fortì torna l'autorità dl'Almagna ant la polìtica extra-europenga. La Crisi Bosnìaca, prima crisi ant la penìsola Balcànica, a l'è stàita dël 1908: apress la rivolussion dij Giovo-Turch, la Bulgarìa a l'é dëscrocàsse da l'anfluss turch e l'Àustria a l'ha anëttù për chila le privinse 'd Bòsnia e Erzegòvina, che a aministrava già dal 1879. La Russia a l'ha acetà l'anession, otnisend ël lìber passage pr'ij Dardanej, ma l'Italia a l'ha considërà st'assion 'mé n'ingiuria e la Serbia 'mé na mnassa. La greva arcesta dl'Almagna a la Russia d'arconòsse l'anession, o la pen-a a sarìa stàit n'atach austr-alman, a l'ha asià la mòssa austrìaca, ma a l'ha ambruschì motobin le liasse tra Russia e j'imperi germànich<Basil H. Liddel Hart</ref>. N'àutra frission a l'é stàita la Sconda Crisi Marochin-a, o "Crisi d'Agadir", dël Giugn 1911, quand che për possé la Fransa a fé 'd concession an Àfrica, j'alman a l'han mandà na canonera ant ël pòrt d'Agadir. Ël Chancellor of the Exchequer David Lloyd George a l'ha avisà l'Almagna 'd fé nen dë mnasse a la pas parèj e a l'ha diciarà che 'l Regn Unì a l'era pront a giuté la Fransa: le mire dl'imperator a son stàite smortà, ma l'ofèisa dla pùblica opinion alman-a a l'è vnùa na vòta pi aossa, e a l'é mach pi disse bin ëd n'àutr slargament ancor dla flòta militar; l'acòrd apress an sël Maròch a l'ha arlamà da na part le rason dë scontr, ma pròpe an col moment-lì a l'è tacà torna marasma ant ij Balcan. Ant l'Imperi Otoman, fiap dnans ël mond antregh apress la Guèra ital-turca e l'ocupassion italian-a ëd Trìpoj, la Macedònia a l'è dventà oget d'arvangia për Bulgarìa, Serbia e Regn ëd Grecia, 'mé prim pass për scassé j'Otoman da l'Euròpa. Con la Prima Guèra Balcànica ij turch a son stàit lest vagnà: a la Serbia a l'è stàita assegnà l'Albanìa stentrional, ma l'Àustria, che a vorìa controlé j'ambission ant la zòna, a l'ha dlongh bogià ij soldà e la Russia, protetris dla Serbia, a l'ha dlongh fàit istess; sta vira l'Almagna a l'é stàita da la part ëd Fransa e Regn Unì pr'evité 'd privolos dësvlup. Quand la crisi a l'è passà, la Serbia a l'ha guernà la pipart dle lande già vagnà, mentre la Bulgarìa a l'ha dovù rende squasi tute le soe; sòn a l'ha pa piasù a l'Àustria, che dl'istà dël 1913 a l'ha smonù d'ataché diret la Serbia. L'Almagna a l'ha frenà ij but austrìach, ma ant l'istess temp a l'ha spantià so contròl ansima l'esércit turch, antërdisend l'anfluss russ ant ij Dardanej. Dij darié agn an tùit ij pais europengh a l'han fosonà le cisse a la guèra, ij discors e j'artìcoj, j'arenghe e j'assident a le frontere; la Fransa a l'ha crijà na lej (dita "dij tre agn") che, për compensé l'inferiorità 'd nùmer rispet a l'esércit alman, a slongava 'd n'ann la coscrission, che fin-a antlor a l'avìa durà mach doi agn a pr'un; sòn a l'ha acablà le liasse con l'Almagna. Sorgiss Anliure esterne Ansima a Wikimedia Commons a-i é d'archivi multimojen ch'a-i intro con l'argoment: Prima guèra mondial