San Francisco (Argentin-a)

Artìcol prinsipal an lenga piemontèisa
Version an parlà locaj: Astësan Bielèis Canavzan Langhèt Lissandrin Monfrin Noarèis Valsesian Valsusin
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì

La sità ëd San Fransesch an Argentin-a (San Francisco an ëspagneul) a resta ant la provinsa 'd Còrdoba, davzin a la frontera con la provinsa 'd Santa Fèj, ant la pampa dl'Argentin-a. A l'é cap-leu dël dipartiment ëd San Justo (San Giust).

As sa ch'a-i son doe version dël nòm dla sità, un-a a dis che 'l nòm a ven da 'n fortin ch'as alvava pròpe da cole part-lì, e dont ël patron a l'era San Fransesch d'Assisi, l'àutra, forse pì fondà, a dis che José Bernardo Iturraspe a l'ha onorà sò frel pì amà, ciamà Fransesch, mòrt ël 14 Avril 1878, an dedicand sta neuva colònia al sant ch'as ciamava 'mé chiel.

Sta sità a resta ant l'area boscosa d'ecoton antra la Pampa Umida e la region dël Grand Ciaco. Favorìa da 'n clima tempërà con dij livej 'd pieuva aranda j'855 mm/agn e na bon-a eliofanìa. An sta zòna a càpito soens d'intemperie fòrte tipo grela.

Ël fondator msù. José Bernardo Iturraspe

La sità a nass con na dëspacc dël futur governator ëd Santa Fèj Simón de Iriondo, che dl'ann 1886 a l'ha angagià José Bernardo Iturraspe për fé anstalé na popolassion ant l'òvest dla provinsa 'd Santa Fèj, al termo con la provinsa ëd Còrdoa. Iturraspe a l'ha confondù 'j termo e a l'ha lotisà na zòna ant la giurisdission ëd Còrdoa, andoa a fonda dël 9 Stèmber 1886 l'atual San Fransesch, anviron eut kilométer a nòrd dl'atual piassament. Apress, quand la linia frà a l'é stàita sbossà vers sud, tanta gent a l'ha tramudà davzin a la neuva stassion dij treno, andoa a l'é dësvlupasse l'atual sità 'd San Fransesch. Contut, Plaza San Francisco, con motobin men d'amportansa, a l'ha seguità a dësvlupésse 'n pòch con la popolassion përchè a-i ero ancor j'autorità 'd comun-a, fin-a che j'autorità a son bogiasse definitive al grand sénter ëd San Fransesch e Plaza a l'é restà mach na frassion con scarsa chërsùa. La fota d'Iturraspe a l'ha prinsipià 'n conflit dij termo tra le provinse 'd Santa Fèj e Còrdoa che a l'é stàit arzolvù tra la fin dj'agn 1960 e 'l comens dj'agn 1970. La prinsipal rason portà da j'autorità 'd Santa Fèj a l'era che a l'ero stàit lor a comandé la fondassion. Durant l'arzolussion dël conflit, la sità a l'é stàita masentà dal comissari Héctor B. Oddone, mèmber dla Comission dij Confin (Comisiòn de Límites) an arpresentansa dla provinsa ëd Còrdoa.

L'atual piassament dla sità a l'é dël 1888, quand la via frà da la Stassion Sentral ëd Còrdoa a l'é stàita slongà vers San Fransesch an passand s'ën lòt che Iturraspe a l'avìa vendù a la famija piemontèisa Casàlis, ch'a l'é stàita peui compensà con n'àutr lòt. Ij prim govern comunaj apress Iturraspe a son stàit guidà da d'amnistreur coloniaj: Raimundo Cartier, Juan Cleland, Pero Fossat o José María Villar y Fernández. Sò ròl a l'era managé l'ariv dij colon aranda la stassion. Da l'ancamin dël sécol XX fin-a j'agn 1960 a l'ha arseivù prinsipalment d'anmigrant piemontèis, donch sta sità a l'é stàita motobin piemontòfona ant sòj prim temp e ancheuj, dcò se la lenga prinsipal a l'é dventà lë spagneul, la pipart dij cognòm dj'abitant ëd San Franscesch a l'é piemontèisa[1] Dla prima desen-a dël sécol XX, a San Fransesch a l'ha binà motobin la produssion agraria. A l'é stàit an col moment che 'l poeta Arturo Lescano a l'ha scrivù soa "Canson ëd San Fransesch" (an spagneul Canción de San Francisco):

Palass Tampié, la ca dla comun-a dël 1931 an stil neo-baròch
{{{2}}}
« 

Campiñas verdes, que te circundan
sueño del alba, trigo garzul
mientras tus calles todas se inundan
de un cielo blanco y azul. »

Stamp:Lenghe
« 

Camp verd ch'at dantorno
i seugn a l'alba, forment garzul
mentre toe contrà tute as anondo
d'ën cel bianch e biov. »

(Arturo Lescano)

Tra 'l 1911 e 'l 1920 la colònia a l'era già dësvlupà ant l'industria e 'l comersi e 'l borgh a l'ha vagnà 'l tìtol ëd "sità" dël 1915. Dël 1931 a l'é stàita batìa l'atual ca dla comun-a, Palass Tampieri. Dë sta lesta chërsùa lë scritor uruguayan galissian Manuel Bernàrdez ant sò lìber La Nación en Marcha ("La nassion an Marcia") a l'ha descrivù San Fransesch parej:

{{{2}}}
« ...cuenta con calles anchas, bulevares flanqueados de árboles frondosos, dos hermosos molinos, modelo en el género, linda iglesia, casas de material sin excepción. No hay un solo rancho de paja... »
Stamp:Lenghe
« …A l'ha 'd larghe contrà, d'lèje bordà da piante carià 'd feuje, doi fiamengh mulin, d'esempi ant ël géner, na bela cesa, tute le ca fàite 'd mon sensa ecession. Pa un sol ciabòt ëd paja… »
(Manuel Bernàrdez, La Nación en marcha)

L'industria mulinera, fondà an sl'esportassion agraria, a l'é stàit lòn ch'a l'ha fàit chërse 'l borgh. Peui da j'agn 1950 a j'agn 1970 a l'é forse stàie 'l pì lest dësvlup industrial ëd San Fransesch, con la duvertura 'd frere, fàbriche 'd plàstica, fàbriche ëd machinari agrari e dij tòch dle viture che a l'han fornì d'angign a tute le bande dl'Argentin-a.

Popolassion

modìfica
Blason dla Famija Piemontèisa 'd San Fransesch an Argentin-a

Ël cens dël 2010 a l'ha contà 61.750 abitant, con na chërsùa dël 5% rëspet al precedent cens dël 2001 ch'a contava 58,779 abitant. Ël Cens Provinsal dla Popolassion a l'ha argistrà dël 2008 61.260 përson-e, donch conforma sòn San Francisco a l'é ancor la sità nùmer quatr dla provinsa 'd Còrdoa për popolassion.

La sità 'd San Francisco a l'é unìsse con dle frassion aranda, che ancheuj a son ëd soe bariere: Plaza San Francisco, Bariera Acapulco Veracruz e Frontera. Sti darié doi quarté a son nen part ëd San Francisco, ma a rintro già ant la Provinsa ëd Santa Fèj, e a la comun-a 'd Josefin-a. Tuta antrega l'area 'd San Francisco a conta 74.060 abitant (Cens 2010)

J'abitant ëd San Francisco a son për ël 98% d'orìgin piemontèisa, j'àutri a son spagneuj e alman. Ij piemontèis a son arpresentà da na famija local, l'Asociación Civil Familia Piemontesa (Famija Piemontèisa ëd San Fransesch) fondà 'l 1 Novémber 1974, che a costituiss la part pì numrosa dla Sociedad Italiana San Francisco.

Da vëdde

modìfica
Ël monument a l'anmigrant piemontèis

Davzin a la sità a-i é ël Monument Nassional dl'Anmigrant Piemontèis, costruì da 'n sitadin privà, con dcò na miniatura dla Mòle Antonelian-a ëd Turin an strutura tubolar.

Aministrassion

modìfica

Apress Martín Llaryora a l'é stàit elegiù Ignacio Garcìa Aresca.

La sità a l'é binela con Pinareul dal 1996.

Anliure esterne

modìfica
  1. Lista 'd cognòm piemontèis a San Fransesch an Argentin-a