Sitadela ëd Turin

Dël 1561 Emanuel Filibert a pija la decision ëd tramudé la capital da Chambéry a Turin, pr'ëd rason polìtiche e militar: Turin as peul difend-se mej che Chambéry. Turin a l'é protegiù a òvest da j'Alp, a est da Pò, a nòrd da Dòira, Stura e Sangon. A restava mach da difende la banda a sud.
A l'é për lòn che Emanuel Filibert a comanda ëd costruì al canton sud-òvest dij murajon roman, ant ël pont pì àut dj'anviron, la prima sitadela d'Euròpa, fabricà conforma a le pì moderne técniche ëd fortificassion. Ël proget a l'é 'd Francesco Paciotto, ch'a modìfica në studi precedent ëd Francesco Orologi, urbanista ai temp dl'ocupassion fransèisa.
La piassafòrt, a pianta pentagonal, a l'é realisà an quatr agn ëd travaj, dal 1564 (la prima pera a l'é posà ai 2 dë stèmber) al 1568. Për fela ampressa parèj, as deuvro tuti j'ovrié dl'edilissia dla sità e as antërdiss qualsëssìa àotra costrussion fin-a a la realisassion dl'euvra.
Finìe le costrussion ëd surfassa, dël 1572 as taco cole sot-tèra: un sistema complicà ëd galarìe 'd contramin-a pr'ampedì a j'artifissié nemis ëd rivé ai bastion e feje sauté.
A la fin, la sitadela as presentava con na strutura dobia an mon cheuit, ampinìa 'd giairon e caussin-a, con base e ranfòrs (coma jë spron) an pera. Për le provision d'eva a l'avìa un sisternon, valadì un grand poss che a garantìa n'arserva d'eva motobin granda.

La sitadela a l'era na ciadeuvra d'angignerìa militar. Napoleon, che durant soa ocupassion dël Piemont a l'avìa ordinà ëd dësblé le fortificassion sabàude, a la risparmia. Ma la sitadela a dzorviv nen al dësvlup urbanìstich ëd Turin ch'a-i ven dòp. A l'é dësblà dël 1857 pr'agrandì la sità.
Al di d'ancheuj a-i në resta mach pì 'l dongion, restaurà dël 1893 da Riccardo Brayda, ch'a òspita ël Museo d'Artiliarìa.