Stòria dla Valsusa-Preistòria

Dal 13.000 aGC a l'8.000 aGC: la Valsusa isolà da la Fransa Ant le valà alpin-e a l’é staje dla gent fin-a daj temp ëd la preistòria. Soa natura ëd passagi për j’Alp a l’ha sempe fane ëd leu ëd comersi, e belavans ëd leu ëd guèra. La presensa dl'òmo a pija l'andi dal pì al manch 13.000 agn aGC, na vira che la giassa eterna as ancamin-a a lassé dëscoèrta la tera dle vaj. Ant la bassa val, anvers l’8.000 aGC, ël paisagi a l’é col ëd na baragia con chèich biola, chèich pin, e ‘d boscon ëd genèiver dadsà e dadlà. Daspërtut a-i é dël mojis, lassà da la giassa, che fondend as artira anvers ij pass àut. Ëd j’érbe ëd costa baragia a vivo dle pì grand mandrie ëd bes-ce che al dì d’ancheuj a-i son pì, coma l’equus hydruntinus, na sòrt ëd pcit aso. Për l’òmo, cost a l’é un temp d’archeujdor e ëd cassador. Ant ël 7.000 aGC as deurbo ij pass Ant al 7000 aGC le reste dle gent d’ant le doe bande dj’Alp as anandio a smijesse: ij pass a son doèrt. A l’é un moment che ël clima a l’é pì càod dël nòstr dë un pàira ëd gradi, ij bòsch ëd rol a son dapress a pijeje ël pòst a la baragia, e la vita dj’òmo a cangia. Ën chèich manera as anandio dle coltivassion e na frisa d’anlevament, dëmentré che a fan soa aparission ëdcò la tera cheuita, ël comersi, ël chèr a roe pien-e e ël caval. A nass ant cost moment-sì ëdcò na sòrt dë slòira, che al pòst dël fér a l’ha ‘n ciò. Ant ël 4.000 aGC ij prim moviment comersiaj spantià Ant al 4000 aGC, për ij pass as men-o le pere dure, ch’a son la meuda dël Neolìtich: le giadeìti e j’ eclogiti dj’Alp, che contut che gnun a sapia coma, ma a rivo daspërtut: as në treuva ën tuta la Proènsa, e fin-a an Sardëgna. A rivè ansà a smija che a sio ij fransèis ëd la coltura siassean-a, che a l’han ën vilagi a La Madlen-a, davsin a Cimon. J’italian ëd la coltura dij vas a boca quadra as fërmo ant la val bassa, andoa a son present a San Valerian ëd Borgon. Anvers al 3000 aGC, con lë s-ciapesse dla coltura siassean-a ën vàire cite comun-e dëstacà, a pija forma la coltura ëd Dòira-Chison-Arch, la prima coltura unìa dle vaj (për esempi a Forest e a la Gran Gòrgia ‘d Cianoch). La gent dë sti pòst-sì a l’ha nen lassane dj’arnèis agricoj (fussa mach che un faossèt), e da lòn a na smija dë podej pensé che a fusso dij bërgé, che as anlevavo dzortut ëd crave e ‘d feje, con chèich vaca e porchèt. Dapress a së mnavo mach che dla tera cheuita d’amsura pcita. Ant ël 2.000 aGC as tiro sù le prime palafite Anvers al 2000 aGC a-i nass la coltura dle palafite, a Tran-a e Vian-a: a l’é la curta Età dl'aram, che a passa bele sùbit ant l’età dël bronz. E a l’é un moment che le vaj àute a smijo perde d’amportansa, ma 500 agn pì tard la coltura dle palafite a l’avrà sò pì bel espluà ant sël Lach ëd Vivron, pròpi dëmentré che le vaj a pijeran torna l’andi a arpopolesse (a l’é ‘d cost moment-sì la fondassion dël Vilé). Situassion dla pian-a turinèisa Le vaj a resto blocà daj bòsch e daj mojis ëd la pian-a turinèisa, andoa che ij vej ëd la popolassion che peui a diran dij Taorin a-i lë fan pen-a a vive. Parej le vaj basse a resto pì un darié tòch isolà ëd la Fransa, che nen ël prim tòch dl‘Italia. Le fonderìe ëd bronz dij lach a fan dzortut dle piòle, che a resto dj’utiss fondamentaj për dzorvive ant ën pòst parèj. La gent a anleva feje, crave e porchèt, a sëmna dla sèil (dont gust a-j farà peui tant ës-giaj aj roman, na vira che a rivëran ant la region) e as peul pensesse che a conossa già le brigne. Le palafite dij lach a saran chità anvers al 1200 aGC, na vira ch’as rintrerà ant la tarda età dël bronz, e sò abitant a saran già coj che jë stòrich grech e roman a diran peui ligurin. Chèich idèja dla lenga dij ligurin i-l l’oma, e vàire a chërdo che a fussa pa ëd famija indoeuropenga. As pensa che ël son ëd costa lenga a sia restane ant coj vàire nòm ëd leu che a finisso an -asca e -usch (notaman: Pitnasch, Airasca, Beinasch, Brusasch, Buriasch, Sësnasch, Frossasch, Grujasch, Lombriasch, Mersnasch, Pinasca, Piossasch, Rijasch, Tavagnasch). A l’avrìo ëdcò lassane ël mòt brich, e donca i podoma conté coma ligurin ëdcò Bricheras. La fin dl'epoca dle palafite Còs j’er-lo mai rivaje aj ligurin, për chité soe palafite pròpe ant l’istess moment ch’a brusavo le sità micenée ëd l’ìsola ‘d Creta? Le conte dl’antichità greca an parlo d’invasion ëd popolassion indoeuropenghe, ma a noi àotri a l’é rivane motobin pòch che a peussa mostrene che ij vej grech an contavo la vrità. Ëd sigur i soma mach che peui, na vira che grech e roman as anandieran a contene dij ligurin, a-j diran gent ch’a la sta ant sëj brich.