Ël Templi d'Aten-a a l'é na costrussion dòrica batìa a Syracusa dël Sécol V aGC dal tirann Gelon I apress la vitòria contra ij Cartaginèis ant la bataja d'Imera. Ël templi a l'é stàit precedù da 'n leu 'd cult dël Sécol VIII aGC, con n'autar dëscoatà durant jë sgav dl'inissi dël Sécol XX, e peui da 'n templi dël Sécol VI aGC.
Al pòst dël templi d'Aten-a na vòta a-i era n'àutr templi, pi arcàich ma sémper dòrich, com a confermo ij tòch archeològich trovà durant jë sgav dël 1912 e 1917. A son d'element architeturaj, dij cheuit e dij tòch dl'autar, datàbij aranda 'l Sécol VI aGC.
L'Athenaion a l'é stàit fàit costruì, scond jë stòrich, dal liniagi dij tiragn Deinomènid ëd Gela e dagià che 'l prim tirann ëd Syracusa a l'é stàit Gelon, as consìdera che 'l comitent a l'era chiel, dël Sécol V aGC.
Për le smijanse con ël templi dla Vitòria a Imera, j'archeòlogh a penso che sia l'época sia la stòria a son gropà a la vitòria syracusan-a dla bataja d'Imera dël 480 aCG.
Ël templi a l'era stàit dedicà a Aten-a, la diva dla saviëssa e dla guèra, ma dij viagiator dl'Eutsent ch'a l'ha scrivù ansima 'l templi a dùbito an sla dédica a sta div:
« A l'é dùbit se ës templi a l'é stàit pròpe dedicà a Palas Aten-a, la savanta fija dl'Olymp: soa vzinansa a l'adoss Aretusa a lassërìa chërde pitòst ch'a l'é dedicà a Dian-a, patron-a dj'àive ciàire, fresche e dosse ëd cola avosà sorgiss, cantà daj poeta dl'antichità motobin ëd pi che lòn che 'l ciantor ëd Làura a l'ha cantà le sorgiss ëd Sorga, an Valciusa. Tutun la tradission, fondandse për la pipart an sj'atestassion ëd Ciceron, ch'a l'é dcò stàit pretor ëd Syracusa, ant j'Orationes Verrinae a lija ës templi a la diva dël savèj. »
Ës templi a l'era donch sacrà a la diva dël Savèj, Minerva o Aten-a, com a diso dcò Platon e Atené ëd Naucràtis.
N'amportant orator e testimon d'ës templi a l'é stàit Ciceron, ch'a l'ha lassàne na descrission ëd com a l'era fàit. Chiel an efet a arcòrda che ës templi a l'era motobin rëspetà dal conquistador ëd Syracusa, ël general e cònsol March Claudi Marsel, nopà peui a l'era stàit pròpe marodà dal pretor Caj Cornej Véres[1]
L'Athenaion a l'era 'n templi perìpter esàstyl (ses colòne 'd fassada) con quatòrdes colòne ai galon longh, com as costumava ant ij cànon clàssich elaborà ant la marepatria greca. Ël front a presentava la contrassion dj'antërcolumn terminaj, 'me solussion dël conflit al canton dl'òrdo dòrich. Le mzura dij lat a l'era 22x55 méter. Ël peristili a dantornava na cela con pronàos e opisthodòm, tùit ij doi con doe colòne in antis.
Ël templi a l'é stàit peui dovrà 'me 'd leu 'd cult cristian e ancheuj j'element costrutiv dzorvivù a son vnù part dle muraje dël Dòm ëd Syracusa. Ancheuj as peulo s-ciairé, al galon snistr dël dòm, dle colòne e lë stilòbat dzora ch'a pogiavo, fàit con ël carcar dla zòna, mentre d'àutre reste (lòse 'd marm e gronde e forma 'd testa 'd lion) a son guernà al Musé archeològich Paolo Orsi. Al dì d'ancheuj andrinta 'l dòm as peulo voghe neuv colòne dël lat drit dël perìpter, con n'entàis assé marcà, e le doe cele dëdnans.
Arcostrussion dl'intrada dël templi d'Aten-a con lë scu d'aram doràDecòr dël templi d'Aten-a
« A-i era n'àutr templi sacrà a Minerva, e a l'era motobin ornà e bel, ansima ch'a-i era lë scu 'd Minerva fàit da na colà d'aram dorà, che a l'era ansì gròss ch'a lo vëdìo ij marengh da l'àut mar. Lor ch'a partìo dal pòrt ëd Syracusa, quand ch'a l'ero assé distant da vëdde pù col scu, a pijavo 'n bicer o na doja 'd crea, pijà apòsta da l'autar dij div pen-a fòra dle muraje davzin al templi d'Olympi, a l'empìo 'd mel, ancens e d'àutre spessie e 'd fior, e a la campavo an mar an onor ëd Netun e Minerva. Fàir ës sacrifissi, a andasìo fòrt alégher për sò viage, conforma l'arlìa. »
(Tommaso Fazello, Storia di Sicilia, p.239)
Sta-sì a l'é la descrission che Tommaso Faziello a dà dlë scu d'aram dorà an sima al templi syracusan.
Da Ciceron, cha lista ij decòr marodà da Véres, i soma ch'a l'avìa 'd decòr d'avòir, grafe d'òr sla pòrta e na serie 'd tàula piturà ch'a arpresentavo 'n combatiment ëd cavalerìa tra Agàthocles e ij Carthaginèis e 27 antërsegn dij tiragn dla sità.
↑Aedis Minervae est in Insula, de qua ante dixi; quam Marcellus non attigit, quam plenam atque ornatam reliquit; quae ab isto sic spoliata atque direpta est, non ut ab hoste aliquo, qui tamen in bello religionem et consuetudinis iura retineret, sed ut a barbaris praedonibus vexata esse videatur. Pugna erat equestris Agathocli regis in tabulis picta; iis autem tabulis interiores templi parietes vestiebantur. Nihil erat ea pictura nobilius, nihil Syracusis quod magis videndum putaretur. Has tabulas M. Marcellus cum omnia victoria illa sua profana facisset, tamen religione impeditus non attigit; iste, cum illa iam propter diuturnam pacem fidelitatemque populi Syracusani sacra religiosaque accepisset, omnes eas tabulas abstulit, parietes, quorum ornatus tot saecula monserant, tot bella effugerant, nudos ac deformatos reliquit.(Ciceron)
"A-i é 'n templi a Minerva an sl'ìsola, dont i l'hai già parlà, e che Marsel a l'ha nen tocà, a l'ha lassàlo pien ëd tùit sòj tesòr e decòr, ma ch'a l'é peui stàit dësvoidà e "atacà" da Véres, ch'a smija gnanca ch'a l'é stàit ant le man d'un nimis – ij nimis dcò an guèra a rëspeto ij rit dl'arligion e dle costume d'un pais – ma ant le man ëd quei pirata bàrbar. A-i era la bataja dla cavalerìa dël Re Agàthocles, piturà përfeta ant na serie 'd figure, e con ste figure a l'ero ornà le muraje interiore dël templi. Nenta a l'era pi nòbil che cole piture-lì; A-i era nenta a Syracusa ch'a valìa 'd pi voghe. Marsel, che an tute soe vitòrie a ciapava tut, a l'ha nen tocà ste piture-sì, ampedì da sò valor sàcher; Chiel àutr (Véres), dòp la longa pas e la lealtà dij Syracusan, a l'ha acujìje 'me sàcher e sota la protession dl'arligion a l'ha portà via ste figure ch'a l'ero restà inviolà për tant temp e che a son scampà a tante guère, lassand biote e argniflà le muraje."
