?Homo sapiens

Classìfica sientìfica
Regn: Animalia
Phylum: Chordata
Class: Mammalia
Órdin: Primates
Famija: Hominidae
Géner: Homo
Specie: H. sapiens
Homo sapiens
Linnaeus, 1758

L'òm (costa paròla a peul aplichesse ëdcò ëd fasson pì spessìfica a le përson-e ëd sess masculin) a forma ancheuj da na mira biològica na spece sola, Homo sapiens, l'ùnich dzorvivù dël géner Homo, motobin diversificà an l'ùltim milion e mes d'agn. Homo sapiens a aparten ai primà, j'ominòid diferensià an Asia e an Àfrica, d'andoa a l'é vnùita fòra la famija dont a fa part, j'omìnid.

Ël nòm

modìfica
Plancia ëd n'òm mascc e ëd na fumela an sël Pioneer 11

Ël nòm sientìfich a fa alusion a la caraterìstica biològica pì tìpica: sapiens a veul dì "sapient" o "bon a conòsse", e as arferiss a l'apressiassion dl'òm coma "animal rassional", al contrari che tute j'àutre spece. A l'é pròpe la capacità dl'òm ëd realisé dj'operassion concetuaj e simbòliche motobin complicà - ch'a ancludo, pr'esempi, l'usage ëd sistema lenghìstich motobin sofisticà, ël rasonament astrat e le capacità d'introspession e speculassion - un-a 'd soe caraterìstiche pì marcà. A l'é possìbil che costa complessità, fondà da na mira neurològica an sn'aument dla dimension dël servel e dzora tut an soa complessità, a sia ëdcò un-a dle càuse, e un prodot, dla strutura sossial motobin complessa che l'òm a l'ha dësvlupà, e ch'a forma un-a dle base dla coltura, antërpretà biologicaman coma la capacità a trasmëtte d'anformassion e ëd costume për imitassion e anstrussion, nopà che për ardità genética. Costa propietà a l'é pa esclusiva 'd costa spece, e a l'é important ëdcò an d'àutri primà, ma a argionz ant l'òm un dësvlup diferent da na mira qualitativa, lòn ch'a l'ha giustificà A. Montagu a buté ant la coltura la nicia ecològica 'd nòstra spece. Ël nòm tassonòmich a l'era Homo sapiens, e a l'é giontasse në scond sapiens për fé distinsion, an soa qualità 'd sot-ëspece tipo, da j'àutre sot-ëspece; sòn a l'ha pròpe gnente a che fé con la capacità d'àuto-arflession. Homo sapiens sapiens a signìfica "òm ch'a sa 'd savèj", visadì cossient ëd sò conòsse. Scond chèich autor la denominassion Homo sapiens sapiens a l'é obsoleta pròpe përchè a esist mach na spece d'Homo al dì d'ancheuj e dagià che fòssij ch'as chërdìo dë spece diferente (Cro-Magnon, Grimaldi, e via fòrt) an efet a son ëd fòssij ëd nòstra spece: costa opinion a l'ha 'd sust, ma a smija pì giust goerné la denominassion Homo sapiens sapiens për nòstra spece, për fé distinsion ëdcò da na mira tassonòmica da àutre spece estinguisse, coma l'Homo sapiens idaltu.

Notomìa

modìfica

Ant n'òm a-i son anviron 1016 célule.

Descrission

modìfica

J'uman a son caraterisà da:

  • Bipelism: Deambulassion an sla tèra mach con ij pé, con ël còrp drit.
  • Servel gròss e compless: Capacità d'astrassion, lengagi, memòria, e produssion tecnològica.
  • Man prensij: Con pòles oponìbil për manipolé utiss.
  • Pèil ridot: Pì spantià an sla testa e chèich part dël còrp.
  • Variabilità genética: Diferense fìsiche (color ëd pel, autëssa) an tra le popolassion.

La durà media ëd la vita a l'é ëd 70-80 agn, con d'ecëssion fin a 100 agn.

Comportament e dieta

modìfica

J'uman a son onìvor e a consumo na dieta varià: carn, verdure, gran, fruta, e prodot processà. Soa società a l'é organisà an famije, comun-e, e nassion, con legislassion e religion. A comùnico con lengagi articolà (parlà, scrit, gestual) e a creo art, mùsica, e literatura. La riprodussion a l'é possìbil tut l'ann, con na gestassion ëd 9 méis e na dipendensa longa dle masnà.

J'uman a son ëspantiasse an tuti ij continent, adatandse a:

  • Ambient naturaj: Foreste, montagne, zòne polar.
  • Ambient urban: Sità con infrastruture complesse.

Ant ël Piemont, a son present dai temp ëd l'Òm ëd Neanderthal, con d'ansediament stòrich coma ij Selt (Salass) e ij Roman. Al di d'ancheuj, la popolassion a l'é concentrà ant le sità com Turin, Noara, e Coni.

Amportansa ant l'ecosistema

modìfica

J'uman a l'han un ròl dominant ant la biosfera, con n'impat sensa precedent:

  • Positiv: Agricoltura, medzin-a, protession ëd spècie an perìcol.
  • Negativ: Inquinament, distrussion dij bòsch, cambiament climàtich.

A l'han domesticà vàire specie (bestiam, chërp) e modificà piante për l'alimentassion.

Evolussion e stòria

modìfica

L'uman modern (Homo sapiens) a l'é evolvusse an Àfrica 300.000 agn fà e a l'é ëspantiasse an Euròpa, Asia, e América. Ant ël Piemont, j'archeuj ëd la preistòria a comprendo:

  • Omìnid ëd l'época glacial: Utiss ëd pera e pitura rupestre.
  • Età roman-a: Stra, teatro, e sità com Augusta Taurinorum (Turin).
  • Età medieval: Cese, castej, e vilagi forticà.

Ant la cultura piemontèisa

modìfica

L'uman a l'é al sènter ëd la tradission local:

  • Fàule e mit: La figura dël Luv ëd l'òm (loup-garou) o dle Masche (strie).
  • Festività: Festa dij San Gioann, procession religiose.
  • Proverbi: "L'uman a l'é ël luv ëd l'uman" (Homo homini lupus).
  • Lenghe e identità: L'usagi dël piemontèis coma lenga d'apartenensa.

Galerìa 'd figure

modìfica

Arferiment

modìfica
  • UNESCO. (2023). Human Evolution and Cultural Heritage.