Spece

Spece atuaj Ant la fàuna dël di d'ancheuj, na spece a l'é l'ansem dj'animaj ch'a peulo arproduv-se antra 'd lor o ch'a dissendo j'un da j'àutri. Costa definission a radun-a sota 'l midem nòm vàire generassion sucessive. A buta ëdcò ansema d'animaj ch'a vivo an dle region leugne ma che, s'a son ëd sess diferent e s'a podèisso rancontresse, a podrìo fé dij cit. Si doe partìe d'animaj a së smijo ma a peulo nen arproduv-se antra 'd lor, antlora as consìdera ch'a constituisso doe spece diferente. A-i son tutun dij cas mesan. An efet, a-i é dle spece diferente che dle vire a peulo aproduv-se antra 'd lor. Ij sò cit, ciamà ìbrid a dzorvivo men bin che pare e mare o bin a son ëstérij. L'ancros a resta limità e le doe spece a resto distinte. Spece fòssij Ant ël cas dij fòssij, as peul nen dovresse ël criteri dl'arprodussion. Ij paleontòlogh a àplico la sëmijansa antra j'animaj. Speciassion e estinsion La nassensa ëd neuve spece as ciama speciassion. Ël mecanism pi sempi dë speciassion a l'é la separassion ëd na spece mare an doe spece fije për mojen ëd na bariera natural, për esempi la formassion ëd na caden-a ëd montagne ch'a separa doi teritòri. Chèiche spece as treuvo parèj tajà an doe partìe ch'a evòlvo mincadun-a për sò cont e a dvento viaman pì diferente l'un-a da l'àutra. A l'é parèj che j'ors brun merican, ij grizzli, a l'han evolvù ëd fasson diferenta da j'ors brun europengh e a son ëdventà motobin pi gròss. Ma dagià che le diferense a son pitòst limità, la separassion a l'é nen completa e a peulo ancora arproduv-se antra 'd lor. Për ij paleontòlogh, la dàita ëd nassensa ëd na spece a l'é l'età dël ròch pi antich andoa a na sia stàit trova un fòssil. A së stima che na spece a viv an media 4 o 5 milion d'agn sensa 'd gròss cangiament. Costa durà però a varia motobin: dle spece a dësparisso pòch ëd temp apress soa nassensa, antant che d'àutre a vivo motobin ëd pi. L'estinsion ëd na spece a l'é n'eveniment definitiv, conseguensa ëd la mòrt dël darié arpresentant ëd costa spece an sla Tèra antrega. Costa fin a peul esse l'arzultà d'un manch d'adatament dj'animaj a sò ambient, ma dle vire a-i rivo ëdcò dle catàstrofe ch'a l'é impossìbil sorpassé. Ël nòm sientìfich A minca spece a l'é atribuì un nòm sientìfich an latin ch'a l'é formà da doe part: ël prim nòm a l'é col dël géner dl'animal, comun a vàire spece davzin-e; ël second a l'é col ëd la spece. Për esempi, ël nòm sientìfich dël lion a l'é panthera leo; col ëd la tigr a l'é panthera tigris. Stim Apopré doi milion dë spece vivente a son ëstàite descrivùe, ma a n'esisto tante d'àutre, ancor dësconossùe. Jë stim a vario a sconda dij zoòlogh da 5 a 50 milion dë spece. Ij geòlogh a conòsso vàire senten-e ëd milen-e dë spece fòssij, ch'a arpresento mach na cita frassion ëd tute le spece ch'a l'han vivù an sla Tèra.