Conta

An general, na conta a l'é na stòria sempia adressà a le masnà. La strutura As arteuvo soens ij midem përsonage ant le conte: dij pare e mare gram, dle prinsipësse gentile e grassiose, dj'anciarmant prinsi coragios, dj'òrch ch'a mangio ij cit, dle brave faje, dij luv grand e gram. Ël përsonage prinsipal a sërca sempe cheicòs (pr'esempi ëd resté viv, ëd salvé cheidun al qual a veul bin) o cheidun (soens un prinsi o na prinsipëssa). A ancàpito tante còse e la fin a l'é soens giojosa. Le stòrie a finisso con na moral. Le conte a parlo, an manera indireta, d'argoment universaj. L'evolussion dël géner La conta a resta motobin selebrà findi a la prima mità dël sécol ch'a fa XVIII. A-i é dj'autor ch'a scrivo dle conte për critiché la sossietà, parlé ëd fàit ëstòrich o difende dj'idèje tanme ël rispet dij drit ëd l'òm, la toleransa, la libertà. A son dle conte filosòfiche, scrivùe për ij grand e nen për le masnà. Le pì avosà a son cole ëd Voltaire: Zadig ou la destinée (1747), Micromégas (1752), Candide ou l'optimisme (1759). As peulo ëdcò sité Diderot con Jacques le fataliste (1796) e Montesquieu con le Lettres persanes (1721). Pì tard a jë s-ciòd un neuv géner ëd conte: le conte fantàstiche. Ant le conte dle faje, tut a l'é fòra-via e dzornatural e gnun a së sburdiss. Nopà, ël mond ëd le conte fantàstiche a l'é real, a-i é mach n'element a esse dzornatural o inspiegàbil. Ij prim a scrive dle conte fantàstiche a son Hoffmann (1776-1822) e Achim von Arnim (1781-1831); ël pì arnomà scritor dël géner a sarà Edgar Allan Poe (1809-1849). A parte da la sconda mità dël sécol ch'a fa XIX, scritor arnomà ëd conte a son la contëssa ëd Ségur (1799-1874; ij Nouveaux contes de fées a son dël 1857), Carlo Collodi (1826-1890), Marcel Aymé (1902-1967; ij Contes du chat perché a son dël 1934) e Antoine de Saint-Exupéry (1900-1944; Le petit prince a l'é dël 1943).