Cristianésim
Orìgin e fondamentmodìficaËl cristianésim a l'é na fé, visadì na religion arvelà, nassùa ant ël milieu dl'ebraism.
An tra 'l 30 e ël 50 dGC a sponta a Gerusalem un moviment religios d'ebreo che a diciaro ëd conformesse a j'ansegnament ëd Gesù ëd Nàsaret, che a ciamo ël Crist o ël Mëssìa (ch'a veul di óit, da la costuma dj'ebreo ëd crismé con euli re e profeta).
Gesù ëd Nàsaret, ch'a l'avìa fondà ës moviment religios, a l'é stàit persegoità e butà a mòrt.
A-i é gnun sò scrit ch'a sia rivà fin-a al di d'ancheuj, ma a-i në son vàire ch'a parlo ëd chiel ëd sò contemporani o ëd gent vivùa pòch apress, për la pì part sò dissìpoj.  Ij sò dissìpoj a conto che Gesù a l'é presentasse coma portator ëd n'arvelassion divin-a, ch'a l'é diciairasse fieul ëd Dé e che coma garansìa për soe paròle a l'ha dàit soa arsuression; a fortisso che Gesù a l'é arsussità për da bon e ch'a l'han vëddulo torna viv dòp ch'a l'era mòrt. An efet, l'arsuression ëd Gesù a l'é dlonch ëdventà la nos séntral dla predicassion dla fé cristian-a (kérigma). Coma esempi as peul ësmon-se un tòch dël capìtol 15 dla prima litra ëd Pàol aj Corint (anviron 56 dGC, ma che aj vers 3-5 a arpòrta 'n tòch motobin pì vèj): 1. Iv arcòrdo, frèj, la bela notissia ch'i l'hai nonsiave, che voi i l'eve arseivù, ant la qual ij seve ferm 2. për mojen dla qual i seve salvà [...] foravìa che i l'abie chërdù për gnente. 3. An efet i l'hai 'dnans a tut trasmetuve lòn che ëdcò mi i l'hai arseivù: che Crist a l'é mòrt për ij nòstri pecà conforma a le Scriture 4. e che a l'é stàit sotrà e che a l'é stàit dësvijà ël ters di conforma a le Scriture 5. e che a l'é fasse vëdde da Kefa e peui daj Dódes. 6. Peui a l'é mostrasse a pi' d sinchsent frèj ant na vira sola, dont la pì part a-i son ancora, cheidun anvece a l'é andurmisse. [...] 14. Se peui Crist a l'é nen ëstàit dësvijà, antlora veuid a l'é mè anonsi, veuida ëdcò vòstra fé. L'arsuression a l'é donca smonùa coma la pilia ch'a res costa fé. L'at ëd fé dël cristianésim a consist ant la decision ëd mincadun se chërde che l'arsuression predicà daj dissìpoj ëd Gesù a l'é vreman capità opura nò. A l'ancamin ël cristianésim a l'é spantiasse mersì a la predicassion oral dij dissìpoj ëd Gesù. Viaman però che ij testimòni dla vita ëd Gesù e 'd soa arsuression a anvejavo e a muirìo a l'era dventà necessari buté për ëscrit lòn che Gesù a l'avìa fàit e dit. La colession ëd costi scrit a l'é ciamà Neuv Testament. Le reassion a l'anonsimodìficaL'anonsi dl'arsuression ëd Gesù ëd Nàsaret e ij test ch'a na parlo a son ëstàit lesù e comentà arlongh ëd costi doimila agn ëd fasson pitòst diferente. J'antërpretassion ch'a nio l'arsuression tanme n'aveniment ëstòrich a son ëd doe qualità: ij dissìpoj ëd Gesù ëd Nàsaret ch'a na conto l'arsuression a son dësgiust e a l'han fortì 'l fàuss an savend-lo, opura a l'han pijà un bàilo. L'opinion che ij prim cristian a l'han contà 'l fàuss a armonta a l'época midema dij fàit e a-i na i-é trassa ëdcò ant j'evangeli. A l'era an efet ëspantiasse la vos che ij dissìpoj ëd Gesù a n'avìo robà 'l còrp da la tomba, për peui conté ch'a l'era arsussità. La rason a sarìa stàita che, con la mòrt ëd Gesù, ij sò dissìpoj a j'ero ancorzuss-ne d'esse andà dapress a 'n fanàtich e a l'avìo da manca dë stërmé sò faliment. Costa spiegassion a l'ha nen convinciù tuti, ëdcò përchè ël comportament dij prim cristian a smijërìa mostré che lor-sì a chërdìo për da bon a lòn ch'a contavo. A l'é donca fasse stra l'ipòtesi che, bele s'a-j chërdìo, coj ch'a l'han contà l'arsuression ëd Gesù ëd Nàsaret a l'abio pijà un bàilo. Le spiegassion ëd cost bàilo a peulo argropesse an doe categorìe: la scòla crìtica e la scòla mìtica. Ij sostnidor dl'arsuression tanme aveniment ëstòrich a formo la scòla tradissional. La scòla crìtica o rassionalistamodìficaLa scòla crìtica o rassionalista a l'é dësvlupasse dzortut a ancaminé dal 1700.
Ij pensador dla scòla crìtica a parto dal prinsipi che la rason bin dovrà a men-a l'òm a la vrità completa e che le laj naturaj a son invariàbij; a na fan ëvnì che lë dzornatural a-i é nen (o, s'a-i é, a anterferiss pa con la realtà dl'òm) e che ij miracoj, an essend d'ecession a le laj dla natura, a peulo pa capité.
Donca, l'arsuression a sarìa nen capità për da bon e ij prim cristian a l'avrìo pijà un bàilo an considerand j'aveniment ch'a l'han faje chërde a l'arsuression, visadì: la mòrt ëd Gesù, la tomba trovà veuida, j'aparission ëd Gesù.
Conforma costi rassionalista, la mòrt ëd Gesù a podìa esse na mòrt aparent, a podìa esse che la tomba trovà veuida a fussa nen cola giusta, a l'é stàit pa Gesù e fesse vëdde torna viv ma cheidun d'àutr. J'arserche dij rassionalista a l'han fàit na fòrta ampression a soa época. Tutun a l'ancamin dël 1900 a l'han comensà a seurte vàire crìtiche al travaj dij rassionalista. Dnans a tut a l'é stàit armarcà che minca autor as arcostruìa na figura ëd Gesù ëd Nàsaret diferenta da j'àutri e a j'ero soens an contradission an tra 'd lor, lòn ch'a l'ha sëmnà dij dùbit ansima a l'infalibilità dla rason. An dzorpì a l'é stàit notà che la figura ëd Gesù arcostruìa daj rassionalista a l'era pì che àutr cola d'un predicator ëd moral iluminìstica che a smijava an constrast con lòn ch'a podìa pensé n'òm dël I sécol: an d'àutre paròle, la crìtica mnà ai rassionalista a l'era cola d'avèj cosiderà tanme vrità ansima a Gesù lòn ch'a-j piasìa e d'avèj antërpretà an manera diferenta lòn ch'a andasìa nen d'acòrde con soe idèje. La scòla mìticamodìficaLe crìtiche ai rassionalista, an particolar esprimùe da Albert Schweitzer ant ël 1913, a son ëstàite cujìe da Rudolf Bultmann, un luteran, fondator dla scòla dla stòria dle forme (Formgeschichtliche Schule) ëdcò conossùa tanme scòla mìtica. Conforma a Bultmann j'euvre dël Neuv Testament a j'ero dë scrit ëd fé e a l'avìo nen la pretèisa ëd fé n'arcostrussion ëstòrica dla figura ëd Gesù. D'apress chiel, con l'afermassion contnùa ant j'evangeli che Gesù ëd Nàsaret a l'é arsussità, j'apòstoj a vorìo pa fortì n'arsuression ëstòrica, ma pitòst n'anvit a la gent a avèj fiusa an Gesù. Për la scòla mìtica, che l'arsuression a sia capità për da bon a l'é nen amportant e a sarìa stàita la sconda comunità cristian-a, formà ëdcò da pagan ch'a conossìo nen bin la fasson d'esprim-se dj'ebreo, a pijé un bàilo an chërdend che l'arsuression a fussa contà tanme n'aveniment ëstòrich. La scòla tradissionalmodìficaLa scòla dla tradission, formà da catòlich, ortodòss e vàire protestant, a l'ha sempe lesù ij test ch'a conto dl'arsuression ëd Gesù ëd Nasaret ëd la fasson pì direta, visadì an acetand-ne la storicità e an ëstimand che le convergense ant ij racont a sio pì amportante dle divergense. Për sòn, a arfuda j'obiession ëd chi ch'a pensa che ij dissìpoj a fusso 'd busiard e dij rassionalista dla scòla crìtica, an armarcand che ij testimòni dl'arsuression a smijo bin convinciù ëd lòn ch'a fortivo d'avèj avù ël corage ëd meuire për lòn; a s'opon ëdcò ai pensador dla scòla mìtica an giudicand che jë scrit dël Neuv Testament a sio nen mach ëd test ëd fé ma a l'abio ëdcò la pretèisa dë smon-e d'aveniment sucedù për da bon. Ij cristian e la CesamodìficaCoj ch'a l'han chërdù a la predicassion dj'apòstoj e a l'han decidù 'd vive conforma a j'ansegnament moraj ëd Gesù ëd Nàsaret a son ciamà cristian, nòm dovrà për la prima vira a Antiòchia, coma a conto j'At d'apòstoj. Ij cristian a formo la Cesa, ch'a veul dì convocassion o ciambrea, conforma a soa costuma ëd rëncontresse për fé memòria dl'arsuression ëd Gesù. La moral cristian-amodìficaLa moral cristian-a a l'é basà an sù la lej arvelà da Nosgnor e abresà ant ij Des Comandament, parèj ch'a son ëstàit confermà, spiegà e vivù da Gesù Crist, magìster përfet ëd vita e 'd giustissia. Minca cristian e comunità cristian-a a la viv, guidà da lë Spirit ëd Nosgnor, conforma a cossiensa e conossensa. |