Cesa

La Cesa o comunità cristian-a a l'é l'ansem dle përson-e ch'a l'han chërdù a l'arsuression ëd Gesù ëd Nàsaret, a l'han fé an chiel, a na scoto l'ansegnament e a lo tramando. A prédica che Gesù a l'é ël Crist, ël fieul ëd Dé. Fondador e cap ëd costa comunità a l'é Gesù. Ël nòm a ven dal grech ἐκκλησία, ch'a veul dì convocassion o ciambrea. Ël sign dl'adesion a la Cesa a l'é ël batésim. Caraterìstiche dla Cesa Conforma a la Tradission, as arconòsso a la Cesa quatr caraterìstiche ch'a son peui stàite ratificà ant ël Credo durant ël concili ecuménich ëd Costantinòpoli dël 381: la Cesa a l'é un-a, santa, catòlica, apostòlica. Unità La Cesa a l'é un-a. Gesù a la presenta tanme mia Cesa (Maté 18,18), a veul në strop ùnich, un sol bërgé (Gioann 10,14-16) e a l'ha pregà për l'union ëd tuti coj ch'a l'avrìo chërdù an chiel (Gioann 17). Al di d'ancheuj tutun la Cesa a l'é partagià an vàire partìe, che soens as opon-o l'un-a a l'àutra. Le prinsipaj Cese cristian-e a son: Ij catòlich J'ortodòss Ij protestant J'anglican Santità La Cesa a l'é santa. Sconda ël concet ebreo ëd santità, la Cesa a aparten a Dé. Catolicità La Cesa a l'é catòlica. Sòn a veul dì che la Cesa a l'é universal, përchè as adressa a tuti j'òm. La paròla catòlica a l'é aplicà për la prima vira a la Cesa da Ignassi d'Antiòchia (mòrt vers ël 107). Apostolicità La Cesa a l'é apostòlica. Sòn a veul di che: La Cesa a l'é fondà da j'apòstoj, coj che Gesù a l'avìa sernù a mandà a prediché l'evangeli La Cesa a l'é fondà an sj'apòstoj, visadì a goerna la fé dj'apòstoj La Cesa a l'é missionaria, lòn ch'a l'é ël sust dël verb grech ἀποστέλλω (mandé). Stòria J'orìgin J'orìgin ëd la Cesa a son contà ant ij lìber cristian dël I sécol, dzortut j'At d'Apòstoj, ëd Luch. Dantorn a j'agn 30, Gesù ëd Nàsaret a l'ha predicà sò mëssage an sël regn ëd Dé ant le sità dla Palestin-a. Dantorn a chiel a l'é constituisse na partìa ëd dissìpoj, la comunità pre-pascal, ch'a lo consideravo tanme ël Mëssia, ma ant ël sens polìtich, visadì coma ël liberator dël pòpol ebreo da la dominassion roman-a. Con l'arestassion e la mòrt ëd Gesù, ij dissìpoj a son ëspatarasse, delus. J'aparission ëd Gesù arsussità a l'han përmetù d'arcostituì la partìa dij sò dissìpoj. J'apòstoj a prédico l'arsuression ëd Gesù e l'achit dël regn ëd Dé; dantorn a lor as constituisso dle partìe ëd giudé ch'a arconòsso an Gesù ël Mëssìa dle promësse (comunità pòst-pascal). Costi as son organisasse dantorn a j'apòstoj, cap arconossù përchè anstruì an manera direta da Gesù, e ai frej ëd Gesù. Pero a l'é ël cap arconossù dla comunità. Con chiel a resto an evidensa d'àutri doi përsonage: Giaco e Gioann. Ansema a formo le pilie, coma a-j ciama Pàul ant la litra ai Galat (2,9). Coste comunità a vivìo andrinta al giudaism, dont a goernavo le tradission e le costume, ma as na diferensiavo përchè a andasìo dapress a j'ansegnament ëd Gesù. As consideravo tanme ël neuv Israel, l'Israel ëd Dé (Galat 6,16), an sostitussion dël vej Israel che, scond lor, a l'avìa nen capì la realisassion an Gesù dle promësse ëd Dé. Le përsecussion La predicassion dl'arsuression ëd Gesù a l'é càusa ëd violent batibeuj, dzortut con ij cap ebreo, e a men-a a tute sòrt ëd përsecussion: ampërzonament, fustigassion, esecussion popolar, scomùniche. Séghit a la pì greva ëd coste, la lapidassion dë Stevo, vàire dissìpoj ëd Gesù a scapo da Gerusalem e a së spataro për le sità 'd Palestin-a e ëdcò fòra, dzortut a Antiòchia e Lissandria an Egit. Ij cristian restà an Palestin-a a l'han butà an pé na forma ëd comunion dij ben antra 'd lor, për paresse da le përsecussion e, an particolar, da la scomùnica, e as son dëstacasse viaman ëd pì da l'ebraism anstitussional. La dispersion dij cristian fòra dl'ambient giudé palestinèis a l'ha përmëtù che la bela notissia cristian-a a fussa spantià ëdcò ai nen ebreo: coj ch'a acetavo ëd chërde a j'ero acujì ant la comunità. La conversion ëd Pàul A l'é an cost contest ch'a l'é rivaje la conversion ëd Pàul ëd Tars. Chiel a fortiss ch'a l'ha vist Gesù arsussità antramentre ch'a andasìa a Damasch për aresté ij cristian. A Damasch, un cristian ch'as ciamava Ananìa a-j prédica ël cristianésim. Pàul as convertiss, a l'é batjà e a va a Gerusalem anté ch'a rancontra Pero. Tut sòn a ancàpita con probabilità ant j'agn 36-37. Vers ël 45 Pàul a l'é a Antiòchia con Bàrnaba. Durant n'ann a organiso dij rancontr an cola Cesa e a anstruisso un grand nùmer ëd dissìpoj. Ël problema dla sirconcision La coesistensa ëd cristian ch'a vnisìo dal giudaism e coj ch'a rivavo dal paganésim a l'ha mnà a dij problema. Unì da la fé an Gesù Crist, a l'avìo djë stij ëd vita diferent. A-i son ëstaje dij debà an sla laj ëd Mosé: a ventava che ij pagan as sotmëttèiso e, an particolar, ch'as fèisso sirconcide? Daré 'd coste discussion a-i era un problema d'identità: ij cristian a j'ero un dij tanti moviment giudé (donca soget a la laj ëd Mosé) opura un moviment ësc-iodù antra j'ebreo ma giumaj dëstacassne (e donca afrancà da la laj)? Pàul e Bàrnaba a sostnìo che la sirconcision a l'era pa necessaria për ij pagan ch'as convertìo e sòn a l'ha provocà le proteste dij cristian ëd Gerusalem, educà conforma a la laj ëd Mosé. Ël concili ëd Gerusalem Për fé chité la controversia, dël 49-50 a l'é stàit convocà ël concili ëd Gerusalem, na ciambrea ëd tuti j'apòstoj, comprèis Pàul e Bàrnaba. A apreuvo a l'unanimità un document ch'a fortiss la separassion da l'ebraism e sò sorpassament. Ij pagan a peulo intré ant la Cesa sensa dovèj passé për l'ebraism nì conformesse a soe costume. Fondassion dle comunità fòra ëd Palestin-a Ël pì infatigàbil predicator dël cristianésim a l'é stàit Pàul ëd Tars: mersì a chiel as son fondasse un baron ëd comunità. Për fé conòsse ël cristianésim fòra dl'ambient palestinèis, rivà an na sità chiel a andasìa ëd saba 'd matin an na sinagòga, cand la comunità ebrea as radunava për preghé e lese la laj ëd Mosé. Anvità a fé la prédica, Pàul a na profitava për fé savèj che Gesù a l'era ël Crist nonsià da le Scriture. Ëd sòlit, le përson-e as mostravo anteressà e a anvitavo Pàul a torné ij saba apress. Durant la sman-a, Pàul a intrava ëdcò an contat con dij pagan, a-j predicava e a j'anvitava 'dcò lor për ël saba dòp a la sinagòga. L'angagg ëd Pàul, ch'a predicava la libertà da la laj ëd Mosé, a mnava soens a dle ruse con ij cap ebreo. Pàul e coj ch'a l'avìo chërdù a fondavo antlora na neuva sinagòga, ch'a sarìa dventà na neuva comunità cristian-a. Coste neuve comunità a arproduvìo soens la struture dle comunità ebree dla diàspora, visadì a j'ero resùe da 'n consèj d'ansian (o presbìter). Pen-a che la comunità a l'era bon-a a marcé daspërchila, l'apòstol a nominava (o a fasìa elege) un o pì cap e a andasìa a prediché da n'àutra part. Minca comunità a podìa organisesse 'me ch'a vorìa, ma sempe sota 'l contròl ëd j'apòstoj. An pì, le vàire Cese a giutavo da la mira econòmica ij cristian ëd Gerusalem, ch'a j'ero pòver për via dle përsecussion ebree. Vers j'agn 60 as artreuvo ant ël mond tre sòrt ëd comunità: cole formà da cristian ch'a vnisìo da l'ebraism, cole formà da cristian ch'a vnisìo dal paganésim e cole mës-cià, formà da ebreo e da pagan convertì. Antratant, la Cesa mare ëd Gerusalem a perd pian pianòt d'amportansa, a pro 'd cole d'Antiòchia e 'd Lissandria, e peui ëd Roma. Organisassion L'organisassion ëd la Cesa a l'ha evolvù durant ij sécoj. L'organissassion dj'orìgin Le comunità cristian-e dël I sécol, tòst presente ant le sità prinsipaj dl'amper roman, a l'han avù da manca ëd tiré su n'organisassion ch'a-j garantèissa la continuità dla presensa ëd Gesù ant la Cesa, la predicassion ëd l'evangeli a tuti, l'acujensa ant le comunità ëd coj ch'as convertìo, l'assistensa ant la fé ëd tuti ij fidej, ël contròl contra le deviassion, l'agiut ressìproch. J'apòstoj a j'ero ij cap naturaj vorsù da Gesù. Dacant a j'apòstoj, as treuvo ëdcò j'ansian, ch'a agisso tanme consejé dj'apòstoj. Dagià che ël nùmer ëd fidej a aumentava, j'apòstoj a l'han dovù serne an minca sità dij cap (vësco, prèive - o ansian - e diaco) ch'a goernèisso ant la comunità la presensa e l'autorità ëd Gesù. Ël sign ëd costa sernia a l'era l'amposission dle man an sla testa ëd la përson-a sernùa da part ëd l'apòstol (pì tard rampiassà dal vësco). Cost rit a l'é stàit ciamà ordinassion. A la fin dël I sécol a-i é gia na distinsion ëd fonsion ant la gerarchìa: ël vësco (ἐπίσκοπος, dzorvijant) a l'é ël cap ëd la comunità, sucessor ëd j'apòstoj, sènter ëd la comunion dij cristian, sign ëd la presensa ëd Gesù. A giuté ël vësco a-i son: ij presbìter (ansian) për la guida spiritual ëd la comunità ij diaco (servent) për l'organisassion material Tuti ij cristian ch'a fan nen part ëd la gerarchìa a son ciamà làich (da λαὸς), pòpol). A parte dal II sécol Antra ël II e ël III sécol, le vàire comunità cristian-e as organiso an sël terìtòri, scond ël prinsipi d'acomodament, an copiand le division aministrative dl'amper roman (provinsa, diòcesi e via fòrt). Ël cap ëd la comunità cristian-a a l'era ël vësco, giutà dai prèive e dai diaco. Pì la sità a l'era amportanta ant l'organisassion roman-a, pì ël vësco ch'a-i era a l'era considerà amportant e a podìa esercité un contròl an sij vësco davzin. A l'é për lòn che dij vësco a l'han arseivù ël tìtol ëd patriarca o ëd metropolita (arsivësco). Ij vësco locaj a l'han ancaminà a dipende dai metropolita, ij quaj a dipendìo a soa vira dai patriarca. Le Cese metropolitan-e a l'avìo dij vësco sufragan (visadì ch'a concorìo a l'elession dël metropolita) e ël patriarcà a l'era formà da vàire Cese metropolitan-e, dont la pì amportanta a l'era cola dla sede patriarcal. Al di d'ancheuj Al di d'ancheuj la Cesa a l'é partagià da na mira teritorial an diòcesi, dont a la testa a-i é un vësco, sucessor ëd j'apòstoj e sign visìbil ëd la presensa ëd Gesù, dal qual a arsèiv soa autorità. An ossident, për sòlit, ij vësco a son nominà dal vësco ëd Roma. Antra ij vësco a-i son dij tìtoj d'amportansa: patriarca, arsivësco, vësco. Tuti ij vësco a formo ël colege episcopal, dont ël cap a l'é col ëd Roma, antant che sucessor ëd Pero. Ël colege dij vësco, cand ch'as radun-a, a forma ël concili ecuménich. L'ansem dij vësco an na region o nassion a forma na conferensa episcopal. Ël vësco a l'é giutà dai prèive, ij diaco e d'àutri ministr minor. Ij prèive e ij diaco a son ordinà dal vësco.