Imperi Roman
|
L'Imperi Roman a l'é na fase polìtica dla siviltà roman-a caraterisà da na forma ëd goèrn autocràtica.
Descrission generalmodìficaL'imperi a l'é vnu-ie dapress a 500 ëd forma republican-a (510 aGC – I sécol dGC). La repùblica a l'era esaurisse an conflit polìtich e sossiaj, notaman col antra Gajo Mario e Sila e la guèra sivil antra Giulio Céser e Pompeo ël Grand. Da na mira ufissial, Otavian August a l'ha mach sempe proclamà d'avèj salvà la repùblica e për tant che 'l podèj a 'l l'avèissa chiel, a l'ha mai mancà dë rispeté forma e costume republican-e; ij cònsoj a vnisìo anco' sempe elegiù, ij tribun dla plebe a tiravo drit a smon-e proget ëd legislassion, a ij senator a fasìo anco' sempe debat an soa curia. An pràtica, però, a l'era mach Otavian, (e qualsëssìa dj'imperator dapress a chiel), che a l'anfluensava e a controlava qualsëssìa dle decision finaj. La polìtica roman-a a l'era la polìtica dla fòrsa, e ën essend le legion sot al contròl dl'imperator, sò a l'era ëdcò 'l contròl dël podèj polìtich.</ref> L'espression Imperium Romanum (Imperi Roman), a l'é belfé ch'a sia l'espression latin-a pì conossùa ant ël mond. La paròla imperium a denòta un teritòri, visadì na part dël mond ch'a l'é sot al domini roman. A fé data dij temp d'August fin al declin dl'imperi roman d'ossident, a restavo domini roman:
La pì part dla gent che a la vivìa an sti pòst as disìo Roman, e a vivìo goernà dal drit roman. Lë spantiesse dij roman a l'era anandiasse motobin anans che sò stat a lë vnisèissa na monarchìa, ma a l'ha tocà sò màssim teritorial pròpi an época amperial, sot a Trajan. Con chiel dël 106 dGC a son conquistasse la Dacia (Romanìa e Moldavia dël dì d'ancheuj), e vàire part ëd lòn che al dì d'ancheuj i disoma Ungherìa, Bulgarìa e Ucrain-a). Dël 116 dGC a l'ha pijà 'cò la Mesopotamia, dont ël contròl però a l'é mai ëstàit vàire stabilisà (Adrian a l'ha peui torna pijala, ma sempe an manera provisòria). A sò moment ëd màssima ampleur, l'imperi a controlava a truch e branca 5,9 milion ëd km² ëd tèra. A l'avìa ciapà andrinta ël Mar Mediteran antregh, tant che ij roman a lo disìo mare nostrum ("nòstr mar"). L'anfluss roman ansima a lenga, religion, architetura, filosofìa, drit e goèrn a continua daspërtut për ël mond fin al dì d'ancheuj. La fin polìtica dl'imperi a l'é 'cò chila stàita un process stòrich, e a l'é motobin malfé buté na data. Për sòlit tut a dipend d'andova ch'a sta lë stòrich ch'a scriv. An ossident a l'han la costuma dë dovré la data dij 4 dë stèmber dël 476 dGC, quand ël darié imperator ossidental resident a Roma, Ròmol August, a l'é stàit gavà e pì nen sostituì. Però as tratava ëd n'imperator nen arconossù, che col legìtim Giulio Anvod a l'ha anco' regnà ant ij Balcan për chèich ani. Comsëssìa, an ossident a-i era pa pì gnun podèj amperial efetiv già dapress a la mòrt ad Majoran e la dignità d'August a l'era mach pì formal, e as peul disse ch'a l'era da vàire ch'a-i era pì nen në stat d'autut, con o sensa imperator. Sot a Dioclessian l'imperi a l'era stàit dividù antra doe part. An pràtica la part pì sgnora, cola oriental, a l'era butasse daspërchila, dëmentrè che cola pì sagrinà a l'andava viaman an malora. Sta part oriental dl'imperi a ven soèns ciamà imperi ëd Bisans, ma sòn a l'é dzortut na vision polìtica che a veul nen arconòsse che l'imperi a sia drocà mach da na part. Ij bisantin (contut che col temp a l'abio peui butasse a parlé dzortut an grèch) a son sempe mach disse roman, e a l'han goernà le costume roman-e motobin dë pì che nen lòn ch'as fasìa ant ij teritòri ossidentaj. Donca n'àutra data possìbil për definì la fin dl'imperi a l'é ël droché ëd Costantinòpoj për man dl'Imperi Otoman, dël 1453. Evolussion dla Roma Amperialmodìfica Jë stòrich a l'han la costuma dë fé na distinsion antra
Conforma a sta distinsion-sì, dij temp dël Prinsipà (da 'nt la paròla latin-a princeps, visadì "prim sitadin") ël podèj assolù da na mira formal a restava stërmà sota na vest republican-a; antramentr che dij temp dël Dominà (da dominus, ch'a veul dì "padron") ël podèj imperial as ësmonìa sensa pì gnun-a gena, con coron-e imperiaj e rituaj formaj motobin elaborà. Comsëssìa, 'cò costa a l'é na distinsion che a la fin dle fin a l'é dimostrasse tròp ës-ciapà col piolòt. Vàire forme ëd ritualità a vniran peui a esse basilar per l'evolussion dël Cristianésim coma religion imperial e a-j faran da fondamenta al concet ëd Taxis (deuit) ch'a caraterisa la sossietà dl'imperi d'orient. Ant sël pat, vàire dë ste forme a l'han soe rèis (a anandiesse da l'adorassion religiosa dj'imperator) an moment motobin anterior ai temp ëd Dioclessian. Formassion dl'Imperi romanmodìfica 
Contut che ij doj acòrdi antra Senà e August a sio soèns dovrà për marché 'l passagi da Repùblica a Imperi, a-i é gnun moment formal ch'a peula identifichesse con un passagi parèj. Ël passagi dël contròl da le man dël Senà a cole dj'imperator a l'é progressiv e dinàmich e për ancor vàire temp j'imperator as troveran a dovej combate për manten-e sò podèj. D'àutra part an ossident l'Imperi a finirà squasi pì për man dij senator che nen dij bàrbar. L'imperi an pràtica a nass con la cumulassion progressiva ëd vàire ufissi separà ant le man ëd na përson-a sola: August. Tant la dignità d'August che cola ëd Prinsi che a pija dël Senà a l'han gnun valor polìtich particolar, e a descrivo gnun dij podèj efetiv ch'a l'ha. A l'é mach col temp che sti podèj a vniran a esse considerà coma sinònim dla dignità midema. August a-j da l'andi a na trasformassion motobin ancreusa dlë stat roman: ël podèj militar e fiscal dël Senà a ven confinà a pòche provinse ch'as diso senatoriaj, provinse che a son comsëssìa sot al contròl final d'August, antramentr che ij senator a peulo gnanca pì viagé për le provinse amperiaj. Ij senator as treuvo an pràtica a esse squasi sò përzoné, dzortut considerand ch'a l'é August midem a controlene l'elession e che 'l comand militar dle fòrse armà stansià an Roma a-j resta a chiel. Con ël but dë rinforsé ij confin dl'imperi ën piassand-je an riva a Danubi e a Elba, Otavian a l'ha ordinà j'invasion ëd l'Ilìrich, dla Mesia, dla Panònia (a sud ëd Danubi), e dla Gërmania (a òvest d'Elba). An prinsipi tut a l'é pro andà com as pensava, ma peui a l'é finì an disàster. Le tribù dl'Ilìrich a son arvirasse e l'é tocà domeje. Dël 9 tre legion antreghe sot al comand ëd Publi Quintili Var a son drocà ant n'amboscada e a son ëstàite massacrà ant la Bataja dël bòsch ëd Teutoborgh da le tribù gërmàniche comandà da Armini. Parèj August a l'ha decidù dë nen arzighé e a l'ha tenusse ij teritòri a òvest ëd Rèn, contentand-se dë fé dle cite spedission punitive da 'nt l'àutra riva. Da cola ch'a dovìa esse mach na decision provisòria Ren e Danubi a l'han peui finì për feje da confin permanent a l'imperi. Ai temp d'August gnun a l'ha la përcession ëd dinastìe, imperi e via fòrt. Për la gent as trata ëd na ditatura personal fortunà, che a riess a fé chité le guère sivij e coma tal a l'é la bin ëvnùa. D'àutra part cola d'antende la fortun-a coma marca dla volontà divin-a a l'é na component coltural roman-a tradissional, che peui a resterà, mach trasformà an sens cristian, ëdcò dij temp dl'Imperi cristian. E savèjsse ampon-e con la fòrsa a sarà për sempe (almanch fin al sécol ch'a fa XIII) la caraterìstica fondamental ëd n'imperator roman. La Pax Romana (14–165)modìfica.jpg) Dinastìa Giulio-Clàudiamodìfica
Con August as deurb la prima dinastìa imperial, cola Giulio-Clàudia. A l'é caraterisà da na cumulassion d'ufissi progressiva ansima a la figura dl'imperator, che con Clàudi a ven a trovesse divinisà. A së s-ciàiro già però vàire cas quand j'imperator a-i la fan nen a porté 'l pèis psicològich dël podèj e dj'antrigh ch'a-i ven-o dapress. Comsëssìa, a Roma a-i é gnun ch'a discuta 'l model polìtich amperial.  La fòrsa dl'imperator a l'é d'autut basà ansima a l'esércit, e pròpe l'esércit as treuva donca a esse ël soget ch'a decid tut. An particolar a decide a son ij Pretorian, j'ùnich ch'a sio basta davzin për podèj massé n'imperator e fene n'àutr. Ël rest ëd l'esércit a l'é spatarà ant sëj confin, e për tant che un general as arvira a-i buta sò temp për riveje a còl a l'imperator, ch'a l'ha tut sò temp për prontesse. Dë sti moment-sì ij German a smijo nen vàire pericolos. La polìtica roman-a a l'é cola dë feje passé a na forma 'd vita pi consìmila a cola roman-a, ën fasend-je vnì dij cit ëstat, che peui as posso l'un contra l'àutr për ten-je sota contròl. Ël perìcol pì gròss a smija col dl'Imperi dij Part, an orient. La question militar pì bruta a resta cola dla forma geogràfica midema dl'imperi: an mes a-i é mach un beucc, ël mar. Sòn a fa an manera che s'a-i é d'artiresse a-i sio dij lìmit motobin precis. Për via d' ës domini total ansima al mar la flòta roman-a a chita bele d'autut soa fonsion ëd combatiment e a la ven dovrà dzortut coma utiss logìstich. Sò travaj për vàire sécoj a sarà mach pì col dë mné dadsà e dadlà soldà e arforniment. La dinastìa a va a la fin quand Neron as preuva a fé 'l passagi an finitiva a la forma monàrchica. La sossietà roman-a a l'é anco' tròp fòrta për aceté d'esse butà sota d'autut, e Neron a dròca për un colp dë stat.
L'ann dij quatr imperator (68–69)modìficaNa vira ch'a l'é massasse Neron, a vorëj ëvnì imperator as treuvo antra vàire. La guèra sivila a la va anans bele che n'ann antregh, dont ël 68 a ciapa la noméa d'ann dij 4 imperator. Antra 'l mèis ëd giugn dël 68 e lë dzèmber dël 69, a ven-o imperator e a son bele dlongh liquidà da n'arvira Galba, Oton e Viteli fin che Vespasian a-i la fa nen a resté a sò pòst e a fondé la neuva dinastìa Flavia. A l'é mach ël prim ëd vàire moment ëd confusion polìtica e militar ch'a riveran anco' an manera cìclica ant la stòria dl'imperi. Ma a smon bele sùbit tuti j'arzigh colegà a na mancansa longa d'un comand militar e sivil për lë stat: antramentr ch'as sa nen lòn ch'a-i riva a Roma as anandia l'arvira Batava, un-a dle pì pericolose dla stòria dl'imperi. La question batava a l'ha amportansa ëdcò për Augusta Taurinorum. Dël 69, sot a Viteli, dle coort batave a ven-o mandà a Turin për ten-e sot a contròl la Legio XIV, un-a ëd cole ch'a l'avìa pogià Oton. Batav e legionari a taco a pichesse për Turin, e as riva nen a la bataja pijn-a mach përchè le doe coort ëd Pretorian an servissi an sità a-j giuto a la legion contra ij batav. Viteli a-j comanda a la legion dë passé j'Alp e andessne an Galia, dëmentrè che as pija ij batav ant sò esércit përsonal. Quand la legion as në va a-i riva un gran feu che a crasa la pipart ëd la sità. La dinastìa Flavia (69–96)modìfica  Artìcol prinsipal: Dinastìa Flavia
Ij Flavi a son stàit criticà dzortut për sò but ëd sentralisé viaman dë pì lë stat, ma antant soe arforme a l'han travajà e a son peui durà fin al III sécol. A son na dinastìa d'autut militar e sot a lor la posission dël Senà a ven viaman pì cita. Con lor as completa la transission da Princeps (prim sitadin) a Imperator (col ch'a comanda): podèj polìtich e podèj militar a ven-o bele che sinònim e la component sivila ëd la sossietà roman-a a l'ha pì gnun-a vos an capìtol. J'imperator dij Flavi as pijo ëdcò ij podèj da Censor, ch'a deuvro tant për liquidé l'oposission polìtica senatorial che për arformé l'aministrassion fiscal. Sot a Nerva ebréo e cristian a ven-o definì coma doe religion diferente da na mira legal. Comsëssìa d'ës moment-sì le diferense a son evidente mach ant j'estrem dle doe colture, dëmentré che la pipart dij cristian a fa anco' arferiment a costume ebràiche. La vitòria ëd Vespasian a l'é la prima dimostrassion che l'orient a val pì che l'ossident, ma ant sël pian polìtich sòn a l'avrà anco' nen dj'efet pràtich e la balansa dël podèj a-j resterà anco' a vantagi dl'ossident. L'orient a l'ha an man la pì part dla produssion ëd gran e a contròla ël 100% dle rote comersiaj roman-e dël comersi forest. L'onda longa ch'a mnerà a la fin dël podèj ossidental a l'é già antramentr ch'as àussa. Dij temp ëd Vespasian as anandia ëdcò la cariera dla prima përsonalità roman-a turinèisa: Glissio Agrìcola, che sot a chiel a ven pretor e questor. A tocherà sò moment pì àut sot a j'Antonin.  Vespasian a pija un provediment che a rangia a la rèis ël problema ch'a l'era presentasse con l'arvira di Batav: j'unità ausiliarie germàniche a peulo pì nen fé servissi a ca lor, e manch che mai esse comandà da gent ëd soa tribù. L'eror fàit con ij Batav as arpeterà pì nen fin a la nòmina d'Alarich a Magister militum (e a sarà n'eror ch'a costerà ël sach ëd Roma). Dl'83 a toca a Domissian avèj a che fé coi German, l'arzultà a l'é l'avansament dla frontera, con la constitussion dle neuve provinse dla Germania Superior (con capital an Mogontiacum) e Inferior (con capital a Colonia Agrippinensis). Për difend-je a fa tirè su na muraja legera fortificà, longa squasi 550km, da Rheinbrohl a Kelheim. Con ij Flavi as anandia la transission da stat identificà con na sità dominanta sola (Roma), a stat coma compless ëd teritòri con parità ëd drit sivij, bele che për adess stë slarghesse dël drit a toca nomach l'ossident. La dinastìa a la finiss për na combinassion ëd circostanse polìtiche e përsonaj ch'a men-a a un colp dë stat contra a Domissian. La dinastìa dj'Antonin (96–192)modìfica Artìcol prinsipal: Dinastìa dj'Antonin
Gavà la pau ch'a tnisìa ansema tuti, ël colp dë stat senatorial a l'ha pa na soa fòrsa sossial dadré e a dura motobin pòch. La dinastìa dj'Antonin as deurb con Nerva che a smija confermé na tendensa bon-a për ël Senà, ma peui an pràtica a peul mach deje andré ël contròl ai militar. Con sta dinastìa-sì as anandia na costuma che vàire vire a tornerà ant l'imperi: cola dla co-optassion. La sucession a l'é determinà da l'imperator nen an base ëd j'anliure ëd sangh, ma ën sernend na përson-a competenta. Da na mira formal con j'Antonin sòn as fa coma adossion, gnente ëd neuv për la sossietà roman-a, ma già ambelessì a së s-ciàira l'idèja che peui a vnirà formalisà da Dioclessian ai temp dla tetrarchìa. A l'é un moment dë splendor econòmich e militar. Roma a la fa e a la disfa confin coma ch'a-j ven bin a chila, e a smija che gnente a podrìa mai fërmela. Ma se sot a j'Antonin l'imperi a toca sò moment pì àut, a l'ancontra ëdcò soa digrassia: l'epidemìa ëd vairòle dël 165, ch'a në stérmina la popolassion e a në demoliss la base fiscal. Për l'ossident a l'é 'l prinsipi dla fin. A l'é na dinastìa ch'a condensa vàire tendense dla stòria roman-a: da na part la përfession dël model dla Pax Romana, da 'nt l'àutra lë bzògn dë divide n'imperi giumaj tròp gròss e 'l prinsipi dla crisi finansiaria, militar e demogràfica ch'as deurb con lor (bele sensa che lor a n'abio colpa). N'àutr problema ch'a sàuta fora sota j'Antonin a l'é col dla debolëssa dla polìtica foresta dl'imperi. Ij roman a pàiro pa (e gnanca sarìa belfé felo, con le comunicassion d'antlora) a savèj lòn ch'a-i riva pen-a passà 'l seuli ëd tribù federà ch'a l'han ant sëj confin. L'arzultà a l'é che quand dij prim agn 160 as anandia la migrassion anvers a sud ëd Gòt e (miraco) Longobard a son nen bon a antivëdde le consegoense ansima al règn federà ëd Quad e Marcomann. Possà dai moviment ch'a-i rivo dapress a lor, costi-sì a anvado l'imperi antramentr che l'epidemìa a fa sò darmagi. March Aureli a-i la fa a bat-je, ma gnun a Roma a pensa d'anandiesse a ten-e d'euj ij moviment ëd gent dadlà dij confin, e j'anvasion a resteran na sorprèisa anco' për ij sécoj a vnì.  L'identificassion dla sossietà roman-a con l'imperator a l'é bele completa e a la va giumaj a dobi sens: quand ël mond roman a sta mal, l'imperator a va fòra 'd testa. La crisi ëd Còmod a l'é nen mach la crisi ëd na përson-a, ma pitòst la përsonificassion d'un disàster polìtich e sossial generalisà. La Roma sgnora, potenta e bin educà a l'avìa avù j'imperator filòsof, cola disastrà da vairòle e bàrbar a l'ha n'imperator ch'a ven mat ën sentend-se tradì da tuti: popolassion, divinità e fin-a parent. Con j'Antonin as deurb ëdcò cola crisi moral generalisà che antra un sécol a mnerà l'imperi a cambié religion. Le divinità pagan-e a son ampotente e la religion sìvica roman-a a travaja pì nen: a l'é evident che për tant che ij sitadin a faso ëd boneur ai roman a-j në riva pa gnun. Ël sospet che 'l ciel a sia virasse contra a Roma a së spantia motobin ampressa. A fene je spèise a saran dzortut ij cristian, che antlora për la pì part dij roman a son mach na cita seta religiosa ebrea con dle costume fòra-via. Adess an vàire a taco a pensé che sti mat a-j tiro a còl le disgrassie a tuti, con sò arfud dë pijé part ai sacrifissi. Coma Còmod, tuta la sossietà roman-a as sent tradìa e a sërca un traditor për fèjla paghé. Ma dzortut an Orient ij cristian a son giumaj na fòrsa: ant la region confinaria d'Oshroene ant la sità d'Edessa a regna Abgar IX (179-186 dGC), ël prim re cristian ëd la stòria. As agiss d'un cristianésim agità da un debat anteletual motobin ancreus, che a smon già le prime marche ëd l'amportansa coltural che peui ël moviment a l'avrà ant ij sécoj a vnì. Gavà cole tendense che peui a saran aprovà da la Cesa Catòlica e an rivran coma bin documentà, dij temp dj'Antonin a son ëdcò fòrt ij moviment erétich ëd jë Gnòstich (che a l'é belfé a sio l'opinion dominanta ant ël regn cristian d'Edessa), dij Marcionista (motobin orientà contra a j'ebréo), dij Sabelian e dij mìstich Montanista. La crisi demogràfica e fiscalmodìficaDinastìa dij Sever (193–235)modìfica Artìcol prinsipal: Dinastìa dij Sever
La dinastìa dij Sever a la torna a basé 'l passagi dël podèj ant sj'anliure 'd parentela. Sétim Sever (193–211), Caracala (211–217), Macrin (217–218), Eliogàbal (218–222) e Lissànder Sever (222–235) as passo l'imperi l'un con l'àutr antrament che la situassion as fa viaman pì crìtica. Setim Sever a l'é ëd Léptis Magna, an Àfrica, e a l'é sostnù da na famija sirian-a motobin potenta, ch'a resta soa parenta për via 'd sò mariagi con Giulia Dòmna. Eliogàbal e Lissànder Sever a son dla branca sirian-a dla famija.  Che dij provinsiaj sostnù da dj'anlià motobin fòra Roma a podèisso esse imperator roman a l'é na testimoniansa dlë slarghesse progressiv dla partecipassion ëd tuti j'abitant a la vita polìtica dl'Imperi (sempe ch'a fusso basta sgnor dë podèjlo fé). Ma che a trovesse ant la posission pì fòrta a sio Siria e Àfrica a l'é 'cò na testimoniansa dël malpartì ch'a l'era riva-ie a tut l'ossident. E la decadensa dl'ossident a l'é nen mach econòmica: da 's sécol-sì d'autor ch'a scrivo an latin a-i në j'é bele pì gnun, la literatura dl'imperi a l'é squasi mach an grèch. Ël faliment polìtich sostansial ëd la dinastìa, però, a në smon coma ij vàire tòch dl'imperi a sio gropà ansema mach da l'esércit ch'as je ten sota. Ij quatr tòch fondamental dël teritòri as peulo identifichesse a truch e branca con la lenga ch'a parlo:
Aramàich e còpt dë sti temp-sì a l'han nen na gran produssion ëscrita, a l'é pitòst ël grech a esse an posission dominanta, coma efet dël perìod Elenìstich. La part greca, però, a l'ha pì nen na gran sità dle proporsion ëd Lissandria ò d'Antiòchia e donca a-i la fa nen a avèj la midema arlevansa polìtica e econòmica. Sòn ëdcò per via che le rote comersiaj prinsipaj a passo nen dal Mar Nèir. Con ij Sever as anandio a s-ciairesse j'efet longh dla crisi dël 165. Na popolassion diminuìa e ruinà a peul pì nen dé basta soldà, e gnanca 'd sòld për paghene dj'àutri. Cala-ie 'l nùmer dj'abitant a-i cala 'cò col dle përson-e ch'a peulo esse anteressà a vagnesse la mica da legionari, e për gionta l'esércit a l'é l'ùnich ant la posission dë determiné la polìtica. A venta felo chërse për riesse a difend-se, arpijesse e avèj torna 'd sòld, ma a felo chërse n'imperator a va a l'arzigh d'esse deponù da n'utiss polìtich ch'a l'é motobin pì fòrt che nen ël mèistr ch'a dovrìa dovrelo. E peui për paghelo a-i va dël metal për bate moneda, metal che ant le cassie dlë stat a-i é pì nen. .jpg) La solussion che ij Sever a anandio a l'é cola (an bon-a sostansa) dë bate moneda fàussa. La moneda fondamental dij pagament a l'esércit a l'é d'argent, an lija ëd bronz për stabiliselo. Sta cita part ëd bronz con lor a la taca a monté, e a la tirerà drit a monté fin-a a che, antra 'n sécol, ste monede ëd l'argent a l'avran mach pì 'l nòm. La gent a l'é nen fòla e l'arzultà a l'é che as anandia viaman na neuva costuma: cola dla tesorisassion dle monede veje, an lija bon-a. Parèj al dì d'ancheuj soens j'archeòlogh a treuvo dij tesorèt ch'a smijo motobin pì antich ëd lòn ch'a son (soèns ëd pì che un sécol). La gent as ësterma la moneda veja bon-a, e cola corenta sensa valor ch'a la vada pura. As anandia ëdcò n'inflassion mai pì finìa, coma për nojàutri a l'é belfé figuresse. A smija nen, però, che ij roman a sio mai riessù a capì bin le rèis econòmiche dël problema, e parej 'cò sossì a l'é anda-ie ant sla gheuba dël maleur dal ciel, na marca che le divinità a l'ero nen contente. Antra ij provediment polìtich dij Sever a-i é la prima serie d'aument dë stipendi esagerà ai militar (ch'a-i da l'andi a l'inflassion), e cola dë deje dle posission aministrative ciav a gent dla class dij sivalié al pòst che a gent dij patrissi. A gavo 'cò via j'ùltim tribunaj republican ch'a l'avìo an man l'aministrassion dla giustissia conforma al drit republican. Caracala a gava via tute le distinsion antra italian e provinsiaj, con soa Constitutio Antoniniana dël 212. A l'é 'd cost moment-sì che ij piemontèis a ven-o sitadin roman a tuti j'efet. Dapress a mila scàndoj la dinastìa a la va a la fin an faliment complet: l'esércit a pija ël podèj e a taca a monze lë stat con le brute. A-i andrà vàire temp përchè ij soldà a capisso che për monze në stat a venta che stë stat a-i sia. Për adess le legion a resto convinte che ij sòld a basta peui mach pijess-je, e se a në rivo nen assé, a basta mach massé l'imperator e fene n'àutr ch'a paga mej. A pieuv sempe ant sël bagnà, e a fé le ròbe fin-a pes l'imperi dij Part a dròca. A sò pòst a-i riva col dij Sasànid, ch'a l'é motobin pì fòrt e coma avzin a sarà motobin pì gram da ten-e sota contròl. L'anarchìa militar (235–284)modìfica As anandia ambelessì un perìod che soèns a ven ciamà ëdcò crisi dël III sécol. Le rèis dla crisi a son motobin pì veje, a van andré a l'epidemìa dël 165 e peui a j'aument dë stipendi militar esagerà dàit daj Sever. Për sòlit as conta ës moment-sì coma transission antra l'antichità clàssica e cola tarda. An pràtica, dapress al colp dë stat che a massa Lissànder Sever la situassion a va d'autut fòra contròl. Bele che sensa pa sté-lì a conté ël maré d'arvire, colp dë stat finì mal e secession, antra 'l 235 e 'l 284 a-i son a truch e branca 25 imperator an 50 agn (visadì pì che coj ch'a-i ero sta-ie an 250 agn). Un a lo massa n'àutra epidemìa, dontré a meuiro an bataja, ma la pipart a meur massà bele che da sò soldà. Ël prim (e soèns l'ùnich) but dj'imperator a ven col dë nen bale-ie le piume, e për felo tuti a slargo la borsa. Ma a l'é na borsa dont a-i seurt mach moneda fàussa e n'inflassion mai pì finìa, lòn ch'a men-a mach a avèj dij soldà mai content e n'imperator massà via l'àutr.  Për gionta, la disposission dij soldà tacà ai confin a l'éra stàita bon-a fin a che j'anvasion a l'ero podusse fërmé, ma quand j'anvasor as fërmo nen as treuvo a podèj rintré motobin ancreus ant l'imperi sensa ch'a-i sia pa pì gnun ch'a peula deje contra. A-i cala anco' la popolassion e a-i cala l'anteresse dij sivij a pijé part a la vita pùblica, lòn ch'a lassa un veujd aministrativ che j'imperator a ampinisso ën fasend un provediment d'autorità dapress a l'àutr. Antra 238 e 271 ij Gòt ch'a stan dadlà 'd Danubi a taco a anvade l'Ilìrich e fin-a l'Anatòlia. Dël 251 a riesso a bate n'esércit roman comandà da l'imperator Decio, che a meuir an bataja ansema a sò fieul. Dl'istess ann n'àutra pi gran epidemìa a torna a fé strage dla popolassion dl'imperi: sta vira as trata ëd rossaso. A l'é na maladìa neuva për l'imperi, e la popolassion as treuva sensa pa gnun-a difèisa imunitaria arditaria. La mortalità a l'é motobin àuta e l'epidemìa a dura vàire agn. _(The_S.S._Teacher%27s_Edition-The_Holy_Bible).jpg) Gnun-a figura particolar d'ës moment-sì a resta ant la stòria, pitòst a ven-o tuti butà sot al tilèt imperator soldà. An efet a vivo coma dij nòmad antra na guèra e l'àutra, e soèns a meuiro sensa mai gnanca esse passà për Roma. La capital as treuva viaman a vnì na sità tan-me n'àutra, sensa pì gnun-a fonsion particolar. A son pa mach j'anvasion a fé darmagi: an vàire moment l'imperi a va bele che a tòch con vàire secession amportante, coma cola dl'Egit e dla Siria sot a l'Imperi ëd Palmira e cola dl'Imperi dle Galie. Da na mira sossial, a l'é cost ël moment dla fin dla sossietà urbanisà antica. Coi taj cit dla moneda ch'a valo bele pì gnente, la gent a la passa viaman pì 'd soèns al barat. Ën giontand-se a na pi gran dificoltà ëd traspòrt material dla mërcansìa, lolì a va a finì dë fërmé 'l comersi d'autut, e parèj la gent che ëd comersi a vivìa (cola dle sità) as treuva maraman pì ant la bagna. Sòn a men-a a na degradassion squasi completa dël livel dël travaj dij mèistr artisan. Da la qualità djë stamp dle monede a cola dij monument tut as fa notaman pì grossé e ëdcò da na mira estética ij temp clàssich a finisso ambelessì.  A l'é la fam ch'a possa la pipart dla class mesan-a e bassa a fé san martin an campagna, për trovesse almanch chèich-còs da mangé. Ma na vira ch'a sio rivà ambelelì, tut lòn ch'a peulo fé a l'é butesse sot a la protession dij latifondista, e an pràtica trovesse an condission semi-lìbera. Për dì dë sta neuva condission sossial as deuvra na paròla veja: colòni, che dë sti temp-sì a veul già dì mes ës-ciav. Le sità a ven-o viaman pì cite, vàire a ven-o chità d'amblé. Cole ch'a-i resto a son squasi sempe nomach che un cit borgh stërmà antrames al drocheri ch'a-i resta ëd lòn che na vira a l'era na gran sità. Ël sistema sossial e conòmich dl'età ëd mes, an pràtica, a nass ambelessì. A marcia pì nen tut ël sistema fiscal dl'Imperi, che ën essend basà ansima a na moneda svalutà a-i la fa pì nen a manten-e lë stat. Viaman as passa a un sistema ëd requisission forsà (dzortut d'òr e gran), fàite sensa pa gnun criteri, gavà col dë stopé ij beucc. Ëdcò dë sti temp-sì, comsëssìa, la situassion a l'é motobin varianta da pòst a pòst. Se l'ossident a dròca tut ansema e giumaj sensa rimedi, an orient a-i resto vàire pòst andova la vita conòmica, për tant ch'as treuva malbutà, a-i la fa franch istess a ten-e an pé un sistema dë scambi. Sòn a l'ha sò efet ëdcò ansima a lë spantiament dël cristianésim, che ën essend basà ansima a la vita sitadin-a an pràtica as treuva a chërse bele mach che an orient, e an ossident a resta sempe mach na ròba dròla fòra-via. A l'anvers, an orient a l'é dë sti temp-sì che la teologìa cristian-a a fa sò prim ësfòrs fondamentaj coi travaj d'Orìgen, che a buto le fondamenta anteletuaj ëd lòn ch'a sarà 'l pensé cristian. A son nen mach ij cristian a desse da fé: antramentr che Orìgen a travaja, Plotin an lassa cola ch'a l'é miraco la ciadeuvra dla corent neo-platònica dël pensé pagan oriental. Un longh prossess ëd divisionmodìficaËl tramud ëd la predominansa da 'nt l'ossident a l'orient a ven viaman a fé sò efet polìtich. Coma la forma 'd goern amperial, 'cò la division antra doi imperi a la nass për gré. An prinsipi as trata mach ëd na situassion aministrativa, che peui a ven a esse na division finitiva, dzortut për via che le doe struture sossiaj a resto nen compatìbij l'un-a con l'àutra. As agiss d'un moment motobin amportant për la stòria, che ambelessì as formo le struture fondamentaj tant dël Cristianésim che dl'organisassion sossial dij sécoj a vnì. Për vàire aspet as peul disse che as forma ant ës moment-sì tant la strutura dl'età ëd mes ossidental che cola dl'Imperi Roman d'Orient, che a continuerà la tradission roman-a fin al sécol ch'a fa XIII. Dioclessian e la Tetrarchìa (284-301)modìfica _-_Foto_G._Dall%27Orto_28-5-2006.jpg) DioclessianmodìficaDa na mira polìtica, Dioclessian as decid a divide l'imperi antra doi, coma già fàit ai temp ëd March Aureli. Ma 'cò parèj a smija malfé a gavess-la e donca dël 293 a divid an doi 'cò le doe mità. A-i resta un sistema ëd doi imperator prinsipaj (j'August), che mincadun as elegio sò sucessor (ël Céser). As trata nen ad n'indipendensa pien-a, che j'edit ëd Dioclession a son sempe vàlid për tut l'imperi, a l'é pitòst na quadripartission aministrativa. Comsëssìa, ij confin antra ij doi August a resto peui a truch e branca coj ch'a-i saran antra Imperi Roman d'Orient e d'Ossident. Për lòn ch'a toca la continuità dël podèj, sò but a sarìa col dë torné al sistema dj'adossion dla dinastìa dj'Antonin e a l'é lòn ch'a l'é passà la stòria coma Tetrarchìa. Ël sistema a marcërà nen, ma a l'é dzortut amportant për rivelene coma la dominansa polìtica ant l'Imperi a la sia giumaj d'autut oriental. Dioclessian midem a l'é ëd lenga greca (sò nòm vèir a l'é Dìocle, la glòria ëd Zeus, che chiel a latinisa an Dioclessian). Dzortut Dioclessian as sern për chiel la part oriental dl'imperi, ën lassand-je ij sagrin ossidentaj a sò subordinà. A viagerà vàire, ma soa residensa për sòlit a sarà Nicomedia, an Anatòlia. Costa decision a l'é l'arconossiment formal che l'imperi roman latin a l'é finì e dapress a Dioclessian Roma e l'ossident a l'avran mai pì n'amportansa polìtica paragonàbil a cola dl'Orient. Arforma aministrativamodìficaLa part pì amportanta ëd soa arforme, però, a l'é ëd natura aministrativa e fiscal. Fin-a sì j'imperator a l'avìo goernà con l'agiut ëd na cita burocrassìa sentral comandà da un Prefet dël Pretòri. Sot al prefet a-i ëstavo ij goernator dle provinse, e minca provinsa a l'era fàita ëd sità-stat dotà ëd na pi gran andipendensa, ch'as goernavo daspërlor e ch'a l'avìo mach dë pensé a paghé j'ampòste për temp. Con la Tetrarchìa ij Prefet a ven-o a esse antra quatr (un a pr'un për August e Céser), e minca Prefet as treuva sota un Vicari për diòcesi. A l'é pròpe la Diòcesi a fé da mon për la costrussion dël neuv órdin amperial. La diòcesi a ten ansema vàire provinse ant n'unità fonsional ch'a l'ha natura al midem temp militar e fiscal. Se la Tetrarchìa a la dësparirà motobin prest, ël sistema dle Diòcesi e dle prefeture a durerà vàire sécoj, e a-j farà da fondamenta a l'imperi dij sécoj a vnì. Na vira che 'l Cristianésim a vnirà a esse na religion dë stat as troverà modlà ansima al sistema aministrativ amperial, e parèj a dovrerà ël midem concet ëd division dël teritòri an diòcesi. Ël Piemont as treuva ciapà ant na diòcesi dont ël nòm soèns a peul angané: la diòcesi Italissian-a. As trata d'un teritòri che dl'Italia a ciapa mach la part setentrional, dzora dla linia La Spessia-Rìmin, e a riva a setentrion e a orient fin-a a Danubi, antramentr che a Ossident a ciapa fin-a al Piemont e a la Svìssera (donca a la comprend teritòri che ancheuj a resto ciamà Italia, Svìssera, Àustria, Ungherìa, Slovenia e Croassia). A meridion dë sta diòcesi a-i é la diòcesi ëd Roma, che as ten ël rest ëd lòn che al dì d'ancheuj as ciama Italia.   Arforma fiscalmodìficaPër podèj avèj na pi gran burocrassìa a venta esse bon a paghela. Dioclessian a sarà mai largh ëd borsa nì con sò soldà, nì con sò fonsionari, ma ën chërsend-ie tant ël nùmer dij soldà che col dij fonsionari ëd sòld a-i në va vàire franch tutun, e as peulo nen trovesse con un sistema fiscal d'autut drocà coma col che chiel as treuva për le man. Ën essend chiel midem nàit an campagna, a sa pro coma conté le réndite dij latifond bele che sensa dovré la moneda. A nass parèj ël sistema basà ansima a caput e jugum, dont ël censiment as anandia miraco già dël 292. An pràtica, as conto le teste e ij beu (ò lòn ch'as deuvra për travajé an campagna). Ël jugum a paga an granaja, e ël caput a paga an natura ò an sòld. Parej ël goèrn a l'ha pì nen da conté ansima a n'ampòrt an sòld prefissà e soget a svalutesse, ma pitòst ann për ann a decid vàire ch'a-j va d'arsorse, a divid ël total për ël nùmer dle sorgiss fiscaj e a passa a l'ancass për mojen dla strutura burocràtica spantià ant sël teritòri. Ës sistema-sì a resterà coma fondamenta fiscal tant ëd l'imperi roman d'Orient che djë stat germànich europengh dl'età ëd mes. Për stabilisé la réndita fiscal Dioclessian a rend arditarie le posission sossiaj: la gent ch'a ven al mond a l'ha da pijeje 'l pòst ai sò, an manera che conta e posission dle sorgiss as bogia nen. Cobià con la condission semi-lìbera dij colòni sòn a l'ha l'efet d'anandié cola servitù dla gent ëd campagna che peui dij temp dl'età ëd mes a vnirà dita servitù dla gleba. Mantnùa dal sistema fiscal ch'a fa travajé, la burocrassìa ëd Dioclessian a la chërs viaman ëd nùmer: mach ant la part oriental a smija ch'a-i fusso anviron 15.000 fonsionari. Polìtica monedariamodìficaUn sò tentativ nen andàit a bonfin a l'é col dë stabilisé la moneda. Dioclessian a bat moneda bon-a, ma a l'ha pa basta 'd metal për podèj gavé via da 'n circolassion cola veja an lija fàussa, e parèj la soa a-i la fa nen a vnì a esse la pipart dël lìquid. Pensand dë compensé coj taj cit as buta a bate un përfond ëd follis d'aram. Ma sòn a l'ha coma arzultà col dë possé l'inflassion fin-a pes. Dioclessian anlora, dël 301, a pensa bin d'anventé ël pressi dë stat. A l'ardobia për decret ël valor ëd la moneda, a pùblica na lista mai pì finìa ëd pressi fissà e a-j comanda a tuti dë vende nen pì car che parèj. Sta lista an pràtica a la consìdera pa gnun e l'inflassion as fërma nen, ma ën essend rivane fin-a al dì d'ancheuj a la resta na sorgiss d'anformassion motobin pressiosa ansima a l'economìa roman-a ëd coj temp-là.   Polìtica militarmodìficaSti provediment a-i la fan a stabilisé l'imperi. J'anvasion a ven-o fermà, e dël 298 Dioclessian e sò Céser Galeri a rivo fin-a a fé 'l sach dla capital dij Sasànid, Ctesifont. Sòn a riva ëdcò për via che la neuva stabilità fiscal a lassa spende për l'esércit. Partì con 2/3 dj'arsorse militar consentrà an Orient e mach un ters lassà a difende n'ossident che già as consìdera nen tant amportant, ij quatr goernant a podran fé chërse soe legion fin a rivé a controlé soe frontere. L'esércit oriental a monterà d'un quart, ën rivand a 311.000 soldà e 30.000 marinar, dëmentré che an ossident për feila a saran obligà a ardobié le fòrse, an rivand a squasi 240.000 soldà. Ma con la popolassion ossidental obligà a nen chité soa residensa e sò travaj ereditari, ij soldà ossidentaj a saran viaman dë pì dij German federà. A combat-se da na part e da l'àutra dla frontera ossidental a l'é sempe pì 'd soèns la midema gent, a cambié a l'é mach pì 'l drapò ch'a dòvro. Mach an orient la vita sitadin-a a l'é restà assé viva da manten-e n'identificassion sossial antra soldà e imperi ch'a difendo, l'ossident ëspopolà e fàit mach pì ëd gran tenute s-ciavìstiche ëd campagna a peul pì nen fei-la a fé gnente. Sòn a l'avrà soe conseguense, che a vniran dramàtiche dzortut dapress a la sconfita d'Adrianòpoj dël 378. Comsëssìa, Dioclessian e sò colega a fan lòn ch'a peulo, che da serne a l'han pa vàire. Polìtica religiosamodìfica Na vira tramudà da na mira ufissial ël podèj an Orient, l'imperi as treuva dadnans a na situassion ch'a l'é d'autut fòra da 'nt la tradission religiosa roman-a. An orient le religion pì spantià ant le sità a son giumaj cola dël Sol Invictus e 'l Cristianésim. Ij pagan tradissionaj a son restà pì che d'àutr an campagna, e dzortut a son nen unì, che vira pòst a l'ha sò paganésim. La forma ëd paganésim pì antegrà con cola latin-a, ël paganésim grech, a sta 'cò chila perdend colp dadnans a l'avansé dle religion sirian-e. Për tant che ij cristian a sio stàit përseguità a l'han mai chità dë spantiesse e gnanca as peul disse ch'a së stërmo: la catedral paleocristian-a ëd Nicomedia a l'é bele che anfas al palass ëd Dioclessian midem. Possà da sò Céser Galeri, dël 303 Dioclessian a fa diviet dë selebré ij rit cristian, a sëra le gesie e a në confisca tute le proprietà. L'ann dapress as buta a fé pression ansima ai cristian për obligheje a fé sacrifissi a la meuda pagan-a, ën esentand mach coj ch'as diso ebréo.  Antra ij nen-ebréo a son vàire coj ch'as arfudo dë sacrifiché, e a son vàire mila a esse massà, torturà ò mach ampërzonà. Sòn a l'ha nen l'efet dë fermé lë spantiesse dë sta religion, però ëd sigura a fa an manera che ij cristian a resto pì genà a mostresse, lòn che a la fin dle fin a l'é giumaj l'ùnich but polìtich realìstich che na përsecussion a peula avej, a vardé vàire che a son già ij cristian an orient. Për tant ch'a sio anco' sempe an minoransa daspërtut ò squasi, për gaveje via ëd pianta a l'é 'd sigura tard. Diferent a sarìa an ossident, andova (gavà Roma e miraco Nàpoli) a-i në j'é anco' motobin pòchi, ma com a l'é già disse l'ossident a conta pì gnente, gnanca ant le question religiose. A va 'cò notà che la distinsion antra cristian e ebréo a l'é fasse viaman pì fòrta dapress al prossess che jë studios a ciamo Concili ëd Jamnia, andova a l'é proibisse ai credent ebréo dë dovré la Bibia djë Stanta e a l'é fondasse ël giudaism rabìnich, antramentr che ij cristian Marcionista a dësvlupavo n'andi motobin anti-semita. Comsëssìa la distinsion a l'é nen tant ciàira com a podrìa smijé, e a toca dzortut le frange pì radicaj dij doi moviment. Për la gran massa, anco' un sécol pì tard le prèdiche ëd Gioan Crisòstom a parleran ëd la confusion antra còs a sia esse ebréo e còs a sia esse cristian. Pr'esempi bele che antlora a sarà anco' pitòst normal che ij cristian a prego ant le sinagòghe ò a faso romiagi ant ij pòst sant dj'ebréo. |