Imperi Roman

L'Imperi Roman a l'é na fase polìtica dla siviltà roman-a caraterisà da na forma ëd goèrn autocràtica. Descrission general L'imperi a l'é vnu-ie dapress a 500 ëd forma republican-a (510 aGC – I sécol dGC). La repùblica a l'era esaurisse an conflit polìtich e sossiaj, notaman col antra Gajo Mario e Sila e la guèra sivil antra Giulio Céser e Pompeo ël Grand. Da na mira ufissial, Otavian August a l'ha mach sempe proclamà d'avèj salvà la repùblica e për tant che 'l podèj a 'l l'avèissa chiel, a l'ha mai mancà dë rispeté forma e costume republican-e; ij cònsoj a vnisìo anco' sempe elegiù, ij tribun dla plebe a tiravo drit a smon-e proget ëd legislassion, a ij senator a fasìo anco' sempe debat an soa curia. An pràtica, però, a l'era mach Otavian, (e qualsëssìa dj'imperator dapress a chiel), che a l'anfluensava e a controlava qualsëssìa dle decision finaj. La polìtica roman-a a l'era la polìtica dla fòrsa, e ën essend le legion sot al contròl dl'imperator, sò a l'era ëdcò 'l contròl dël podèj polìtich.</ref> L'espression Imperium Romanum (Imperi Roman), a l'é belfé ch'a sia l'espression latin-a pì conossùa ant ël mond. La paròla imperium a denòta un teritòri, visadì na part dël mond ch'a l'é sot al domini roman. A fé data dij temp d'August fin al declin dl'imperi roman d'ossident, a restavo domini roman: Anghiltèra e Gàles; la pì gran part dl'Euròpa a ossident ëd Ren e a sud ëd j'Alp); la riviera dël Maghreb, l'Egit; ij Balcan, la part meridional e ossidental dël Mar Nèir, l'Anatòlia tuta la riviera e part ëd l'antern ëd l'Avzin Orient. La pì part dla gent che a la vivìa an sti pòst as disìo Roman, e a vivìo goernà dal drit roman. Lë spantiesse dij roman a l'era anandiasse motobin anans che sò stat a lë vnisèissa na monarchìa, ma a l'ha tocà sò màssim teritorial pròpi an época amperial, sot a Trajan. Con chiel dël 106 dGC a son conquistasse la Dacia (Romanìa e Moldavia dël dì d'ancheuj), e vàire part ëd lòn che al dì d'ancheuj i disoma Ungherìa, Bulgarìa e Ucrain-a). Dël 116 dGC a l'ha pijà 'cò la Mesopotamia, dont ël contròl però a l'é mai ëstàit vàire stabilisà (Adrian a l'ha peui torna pijala, ma sempe an manera provisòria). A sò moment ëd màssima ampleur, l'imperi a controlava a truch e branca 5,9 milion ëd km² ëd tèra. A l'avìa ciapà andrinta ël Mar Mediteran antregh, tant che ij roman a lo disìo mare nostrum ("nòstr mar"). L'anfluss roman ansima a lenga, religion, architetura, filosofìa, drit e goèrn a continua daspërtut për ël mond fin al dì d'ancheuj. La fin polìtica dl'imperi a l'é 'cò chila stàita un process stòrich, e a l'é motobin malfé buté na data. Për sòlit tut a dipend d'andova ch'a sta lë stòrich ch'a scriv. An ossident a l'han la costuma dë dovré la data dij 4 dë stèmber dël 476 dGC, quand ël darié imperator ossidental resident a Roma, Ròmol August, a l'é stàit gavà e pì nen sostituì. Però as tratava ëd n'imperator nen arconossù, che col legìtim Giulio Anvod a l'ha anco' regnà ant ij Balcan për chèich ani. Comsëssìa, an ossident a-i era pa pì gnun podèj amperial efetiv già dapress a la mòrt ad Majoran e la dignità d'August a l'era mach pì formal, e as peul disse ch'a l'era da vàire ch'a-i era pì nen në stat d'autut, con o sensa imperator. Sot a Dioclessian l'imperi a l'era stàit dividù antra doe part. An pràtica la part pì sgnora, cola oriental, a l'era butasse daspërchila, dëmentrè che cola pì sagrinà a l'andava viaman an malora. Sta part oriental dl'imperi a ven soèns ciamà imperi ëd Bisans, ma sòn a l'é dzortut na vision polìtica che a veul nen arconòsse che l'imperi a sia drocà mach da na part. Ij bisantin (contut che col temp a l'abio peui butasse a parlé dzortut an grèch) a son sempe mach disse roman, e a l'han goernà le costume roman-e motobin dë pì che nen lòn ch'as fasìa ant ij teritòri ossidentaj. Donca n'àutra data possìbil për definì la fin dl'imperi a l'é ël droché ëd Costantinòpoj për man dl'Imperi Otoman, dël 1453. Evolussion dla Roma Amperial Surfasse dla Repùblica e dl'Imperi dël 218 aGC (ross fonsé), 133 aGC (reusa), 44 aGC (groson), 14 dGC (giàun), dapress al 14 dGC (vèrd), e surfassa màssima sot a Trajan, 117 dGC (vërzolin) Jë stòrich a l'han la costuma dë fé na distinsion antra Prinsipà, ël moment ch'a-i ven dapress a August fin a la crisi dël ters sécol Dominà, ël moment da Dioclessian an peui, fin a la fin dl'imperi d'ossident. Conforma a sta distinsion-sì, dij temp dël Prinsipà (da 'nt la paròla latin-a princeps, visadì "prim sitadin") ël podèj assolù da na mira formal a restava stërmà sota na vest republican-a; antramentr che dij temp dël Dominà (da dominus, ch'a veul dì "padron") ël podèj imperial as ësmonìa sensa pì gnun-a gena, con coron-e imperiaj e rituaj formaj motobin elaborà. Comsëssìa, 'cò costa a l'é na distinsion che a la fin dle fin a l'é dimostrasse tròp ës-ciapà col piolòt. Vàire forme ëd ritualità a vniran peui a esse basilar per l'evolussion dël Cristianésim coma religion imperial e a-j faran da fondamenta al concet ëd Taxis (deuit) ch'a caraterisa la sossietà dl'imperi d'orient. Ant sël pat, vàire dë ste forme a l'han soe rèis (a anandiesse da l'adorassion religiosa dj'imperator) an moment motobin anterior ai temp ëd Dioclessian. Formassion dl'Imperi roman Ël famos August dla Prima Porta. Sarcòfagh roman con rafigurassion ëd bataje antra German e Roman Artìcol prinsipal: Formassion dl'Imperi Roman Contut che ij doj acòrdi antra Senà e August a sio soèns dovrà për marché 'l passagi da Repùblica a Imperi, a-i é gnun moment formal ch'a peula identifichesse con un passagi parèj. Ël passagi dël contròl da le man dël Senà a cole dj'imperator a l'é progressiv e dinàmich e për ancor vàire temp j'imperator as troveran a dovej combate për manten-e sò podèj. D'àutra part an ossident l'Imperi a finirà squasi pì për man dij senator che nen dij bàrbar. L'imperi an pràtica a nass con la cumulassion progressiva ëd vàire ufissi separà ant le man ëd na përson-a sola: August. Tant la dignità d'August che cola ëd Prinsi che a pija dël Senà a l'han gnun valor polìtich particolar, e a descrivo gnun dij podèj efetiv ch'a l'ha. A l'é mach col temp che sti podèj a vniran a esse considerà coma sinònim dla dignità midema. August a-j da l'andi a na trasformassion motobin ancreusa dlë stat roman: ël podèj militar e fiscal dël Senà a ven confinà a pòche provinse ch'as diso senatoriaj, provinse che a son comsëssìa sot al contròl final d'August, antramentr che ij senator a peulo gnanca pì viagé për le provinse amperiaj. Ij senator as treuvo an pràtica a esse squasi sò përzoné, dzortut considerand ch'a l'é August midem a controlene l'elession e che 'l comand militar dle fòrse armà stansià an Roma a-j resta a chiel. Con ël but dë rinforsé ij confin dl'imperi ën piassand-je an riva a Danubi e a Elba, Otavian a l'ha ordinà j'invasion ëd l'Ilìrich, dla Mesia, dla Panònia (a sud ëd Danubi), e dla Gërmania (a òvest d'Elba). An prinsipi tut a l'é pro andà com as pensava, ma peui a l'é finì an disàster. Le tribù dl'Ilìrich a son arvirasse e l'é tocà domeje. Dël 9 tre legion antreghe sot al comand ëd Publi Quintili Var a son drocà ant n'amboscada e a son ëstàite massacrà ant la Bataja dël bòsch ëd Teutoborgh da le tribù gërmàniche comandà da Armini. Parèj August a l'ha decidù dë nen arzighé e a l'ha tenusse ij teritòri a òvest ëd Rèn, contentand-se dë fé dle cite spedission punitive da 'nt l'àutra riva. Da cola ch'a dovìa esse mach na decision provisòria Ren e Danubi a l'han peui finì për feje da confin permanent a l'imperi. Ai temp d'August gnun a l'ha la përcession ëd dinastìe, imperi e via fòrt. Për la gent as trata ëd na ditatura personal fortunà, che a riess a fé chité le guère sivij e coma tal a l'é la bin ëvnùa. D'àutra part cola d'antende la fortun-a coma marca dla volontà divin-a a l'é na component coltural roman-a tradissional, che peui a resterà, mach trasformà an sens cristian, ëdcò dij temp dl'Imperi cristian. E savèjsse ampon-e con la fòrsa a sarà për sempe (almanch fin al sécol ch'a fa XIII) la caraterìstica fondamental ëd n'imperator roman. La Pax Romana (14–165) Testa d'un bust ëd Clàudi Dinastìa Giulio-Clàudia Artìcol prinsipal: Dinastìa Giulio-Clàudia Con August as deurb la prima dinastìa imperial, cola Giulio-Clàudia. A l'é caraterisà da na cumulassion d'ufissi progressiva ansima a la figura dl'imperator, che con Clàudi a ven a trovesse divinisà. A së s-ciàiro già però vàire cas quand j'imperator a-i la fan nen a porté 'l pèis psicològich dël podèj e dj'antrigh ch'a-i ven-o dapress. Comsëssìa, a Roma a-i é gnun ch'a discuta 'l model polìtich amperial. L'Imperi dij Part, al moment ëd sò màssim slargament (apopré 60 aGC), ambelessì a l'é dissegnà ansima ai confin stataj modern, për arferiment La fòrsa dl'imperator a l'é d'autut basà ansima a l'esércit, e pròpe l'esércit as treuva donca a esse ël soget ch'a decid tut. An particolar a decide a son ij Pretorian, j'ùnich ch'a sio basta davzin për podèj massé n'imperator e fene n'àutr. Ël rest ëd l'esércit a l'é spatarà ant sëj confin, e për tant che un general as arvira a-i buta sò temp për riveje a còl a l'imperator, ch'a l'ha tut sò temp për prontesse. Dë sti moment-sì ij German a smijo nen vàire pericolos. La polìtica roman-a a l'é cola dë feje passé a na forma 'd vita pi consìmila a cola roman-a, ën fasend-je vnì dij cit ëstat, che peui as posso l'un contra l'àutr për ten-je sota contròl. Ël perìcol pì gròss a smija col dl'Imperi dij Part, an orient. La question militar pì bruta a resta cola dla forma geogràfica midema dl'imperi: an mes a-i é mach un beucc, ël mar. Sòn a fa an manera che s'a-i é d'artiresse a-i sio dij lìmit motobin precis. Për via d' ës domini total ansima al mar la flòta roman-a a chita bele d'autut soa fonsion ëd combatiment e a la ven dovrà dzortut coma utiss logìstich. Sò travaj për vàire sécoj a sarà mach pì col dë mné dadsà e dadlà soldà e arforniment. La dinastìa a va a la fin quand Neron as preuva a fé 'l passagi an finitiva a la forma monàrchica. La sossietà roman-a a l'é anco' tròp fòrta për aceté d'esse butà sota d'autut, e Neron a dròca për un colp dë stat. L'ann dij quatr imperator (68–69) Na vira ch'a l'é massasse Neron, a vorëj ëvnì imperator as treuvo antra vàire. La guèra sivila a la va anans bele che n'ann antregh, dont ël 68 a ciapa la noméa d'ann dij 4 imperator. Antra 'l mèis ëd giugn dël 68 e lë dzèmber dël 69, a ven-o imperator e a son bele dlongh liquidà da n'arvira Galba, Oton e Viteli fin che Vespasian a-i la fa nen a resté a sò pòst e a fondé la neuva dinastìa Flavia. A l'é mach ël prim ëd vàire moment ëd confusion polìtica e militar ch'a riveran anco' an manera cìclica ant la stòria dl'imperi. Ma a smon bele sùbit tuti j'arzigh colegà a na mancansa longa d'un comand militar e sivil për lë stat: antramentr ch'as sa nen lòn ch'a-i riva a Roma as anandia l'arvira Batava, un-a dle pì pericolose dla stòria dl'imperi. La question batava a l'ha amportansa ëdcò për Augusta Taurinorum. Dël 69, sot a Viteli, dle coort batave a ven-o mandà a Turin për ten-e sot a contròl la Legio XIV, un-a ëd cole ch'a l'avìa pogià Oton. Batav e legionari a taco a pichesse për Turin, e as riva nen a la bataja pijn-a mach përchè le doe coort ëd Pretorian an servissi an sità a-j giuto a la legion contra ij batav. Viteli a-j comanda a la legion dë passé j'Alp e andessne an Galia, dëmentrè che as pija ij batav ant sò esércit përsonal. Quand la legion as në va a-i riva un gran feu che a crasa la pipart ëd la sità. La dinastìa Flavia (69–96) Comersi forest marìtim roman conforma a la descrission dla Gira dël Mar d'Eritréa, I sécol dGC Artìcol prinsipal: Dinastìa Flavia Ij Flavi a son stàit criticà dzortut për sò but ëd sentralisé viaman dë pì lë stat, ma antant soe arforme a l'han travajà e a son peui durà fin al III sécol. A son na dinastìa d'autut militar e sot a lor la posission dël Senà a ven viaman pì cita. Con lor as completa la transission da Princeps (prim sitadin) a Imperator (col ch'a comanda): podèj polìtich e podèj militar a ven-o bele che sinònim e la component sivila ëd la sossietà roman-a a l'ha pì gnun-a vos an capìtol. J'imperator dij Flavi as pijo ëdcò ij podèj da Censor, ch'a deuvro tant për liquidé l'oposission polìtica senatorial che për arformé l'aministrassion fiscal. Sot a Nerva ebréo e cristian a ven-o definì coma doe religion diferente da na mira legal. Comsëssìa d'ës moment-sì le diferense a son evidente mach ant j'estrem dle doe colture, dëmentré che la pipart dij cristian a fa anco' arferiment a costume ebràiche. La vitòria ëd Vespasian a l'é la prima dimostrassion che l'orient a val pì che l'ossident, ma ant sël pian polìtich sòn a l'avrà anco' nen dj'efet pràtich e la balansa dël podèj a-j resterà anco' a vantagi dl'ossident. L'orient a l'ha an man la pì part dla produssion ëd gran e a contròla ël 100% dle rote comersiaj roman-e dël comersi forest. L'onda longa ch'a mnerà a la fin dël podèj ossidental a l'é già antramentr ch'as àussa. Dij temp ëd Vespasian as anandia ëdcò la cariera dla prima përsonalità roman-a turinèisa: Glissio Agrìcola, che sot a chiel a ven pretor e questor. A tocherà sò moment pì àut sot a j'Antonin. Moneda ëd Vespasian ch'a sélebra la conquista dla Giudéa Vespasian a pija un provediment che a rangia a la rèis ël problema ch'a l'era presentasse con l'arvira di Batav: j'unità ausiliarie germàniche a peulo pì nen fé servissi a ca lor, e manch che mai esse comandà da gent ëd soa tribù. L'eror fàit con ij Batav as arpeterà pì nen fin a la nòmina d'Alarich a Magister militum (e a sarà n'eror ch'a costerà ël sach ëd Roma). Dl'83 a toca a Domissian avèj a che fé coi German, l'arzultà a l'é l'avansament dla frontera, con la constitussion dle neuve provinse dla Germania Superior (con capital an Mogontiacum) e Inferior (con capital a Colonia Agrippinensis). Për difend-je a fa tirè su na muraja legera fortificà, longa squasi 550km, da Rheinbrohl a Kelheim. Con ij Flavi as anandia la transission da stat identificà con na sità dominanta sola (Roma), a stat coma compless ëd teritòri con parità ëd drit sivij, bele che për adess stë slarghesse dël drit a toca nomach l'ossident. La dinastìa a la finiss për na combinassion ëd circostanse polìtiche e përsonaj ch'a men-a a un colp dë stat contra a Domissian. La dinastìa dj'Antonin (96–192) Le vairòle, dont l'epidemìa a buta an gënoj l'Imperi Artìcol prinsipal: Dinastìa dj'Antonin Gavà la pau ch'a tnisìa ansema tuti, ël colp dë stat senatorial a l'ha pa na soa fòrsa sossial dadré e a dura motobin pòch. La dinastìa dj'Antonin as deurb con Nerva che a smija confermé na tendensa bon-a për ël Senà, ma peui an pràtica a peul mach deje andré ël contròl ai militar. Con sta dinastìa-sì as anandia na costuma che vàire vire a tornerà ant l'imperi: cola dla co-optassion. La sucession a l'é determinà da l'imperator nen an base ëd j'anliure ëd sangh, ma ën sernend na përson-a competenta. Da na mira formal con j'Antonin sòn as fa coma adossion, gnente ëd neuv për la sossietà roman-a, ma già ambelessì a së s-ciàira l'idèja che peui a vnirà formalisà da Dioclessian ai temp dla tetrarchìa. A l'é un moment dë splendor econòmich e militar. Roma a la fa e a la disfa confin coma ch'a-j ven bin a chila, e a smija che gnente a podrìa mai fërmela. Ma se sot a j'Antonin l'imperi a toca sò moment pì àut, a l'ancontra ëdcò soa digrassia: l'epidemìa ëd vairòle dël 165, ch'a në stérmina la popolassion e a në demoliss la base fiscal. Për l'ossident a l'é 'l prinsipi dla fin. A l'é na dinastìa ch'a condensa vàire tendense dla stòria roman-a: da na part la përfession dël model dla Pax Romana, da 'nt l'àutra lë bzògn dë divide n'imperi giumaj tròp gròss e 'l prinsipi dla crisi finansiaria, militar e demogràfica ch'as deurb con lor (bele sensa che lor a n'abio colpa). N'àutr problema ch'a sàuta fora sota j'Antonin a l'é col dla debolëssa dla polìtica foresta dl'imperi. Ij roman a pàiro pa (e gnanca sarìa belfé felo, con le comunicassion d'antlora) a savèj lòn ch'a-i riva pen-a passà 'l seuli ëd tribù federà ch'a l'han ant sëj confin. L'arzultà a l'é che quand dij prim agn 160 as anandia la migrassion anvers a sud ëd Gòt e (miraco) Longobard a son nen bon a antivëdde le consegoense ansima al règn federà ëd Quad e Marcomann. Possà dai moviment ch'a-i rivo dapress a lor, costi-sì a anvado l'imperi antramentr che l'epidemìa a fa sò darmagi. March Aureli a-i la fa a bat-je, ma gnun a Roma a pensa d'anandiesse a ten-e d'euj ij moviment ëd gent dadlà dij confin, e j'anvasion a resteran na sorprèisa anco' për ij sécoj a vnì. Në sgrafignura satìrica ant s'un mur roman dlë II sécol a pija an torta ij cristian ën smonend n'aso an cros L'identificassion dla sossietà roman-a con l'imperator a l'é bele completa e a la va giumaj a dobi sens: quand ël mond roman a sta mal, l'imperator a va fòra 'd testa. La crisi ëd Còmod a l'é nen mach la crisi ëd na përson-a, ma pitòst la përsonificassion d'un disàster polìtich e sossial generalisà. La Roma sgnora, potenta e bin educà a l'avìa avù j'imperator filòsof, cola disastrà da vairòle e bàrbar a l'ha n'imperator ch'a ven mat ën sentend-se tradì da tuti: popolassion, divinità e fin-a parent. Con j'Antonin as deurb ëdcò cola crisi moral generalisà che antra un sécol a mnerà l'imperi a cambié religion. Le divinità pagan-e a son ampotente e la religion sìvica roman-a a travaja pì nen: a l'é evident che për tant che ij sitadin a faso ëd boneur ai roman a-j në riva pa gnun. Ël sospet che 'l ciel a sia virasse contra a Roma a së spantia motobin ampressa. A fene je spèise a saran dzortut ij cristian, che antlora për la pì part dij roman a son mach na cita seta religiosa ebrea con dle costume fòra-via. Adess an vàire a taco a pensé che sti mat a-j tiro a còl le disgrassie a tuti, con sò arfud dë pijé part ai sacrifissi. Coma Còmod, tuta la sossietà roman-a as sent tradìa e a sërca un traditor për fèjla paghé. Ma dzortut an Orient ij cristian a son giumaj na fòrsa: ant la region confinaria d'Oshroene ant la sità d'Edessa a regna Abgar IX (179-186 dGC), ël prim re cristian ëd la stòria. As agiss d'un cristianésim agità da un debat anteletual motobin ancreus, che a smon già le prime marche ëd l'amportansa coltural che peui ël moviment a l'avrà ant ij sécoj a vnì. Gavà cole tendense che peui a saran aprovà da la Cesa Catòlica e an rivran coma bin documentà, dij temp dj'Antonin a son ëdcò fòrt ij moviment erétich ëd jë Gnòstich (che a l'é belfé a sio l'opinion dominanta ant ël regn cristian d'Edessa), dij Marcionista (motobin orientà contra a j'ebréo), dij Sabelian e dij mìstich Montanista. La crisi demogràfica e fiscal Dinastìa dij Sever (193–235) Tond coi ritrat dla famija dij Sever: Sétim, soa fomna Giulia Dòmna e sò fieul Caracala Artìcol prinsipal: Dinastìa dij Sever La dinastìa dij Sever a la torna a basé 'l passagi dël podèj ant sj'anliure 'd parentela. Sétim Sever (193–211), Caracala (211–217), Macrin (217–218), Eliogàbal (218–222) e Lissànder Sever (222–235) as passo l'imperi l'un con l'àutr antrament che la situassion as fa viaman pì crìtica. Setim Sever a l'é ëd Léptis Magna, an Àfrica, e a l'é sostnù da na famija sirian-a motobin potenta, ch'a resta soa parenta për via 'd sò mariagi con Giulia Dòmna. Eliogàbal e Lissànder Sever a son dla branca sirian-a dla famija. Ritrat ëd Caracala antajà an ametista Che dij provinsiaj sostnù da dj'anlià motobin fòra Roma a podèisso esse imperator roman a l'é na testimoniansa dlë slarghesse progressiv dla partecipassion ëd tuti j'abitant a la vita polìtica dl'Imperi (sempe ch'a fusso basta sgnor dë podèjlo fé). Ma che a trovesse ant la posission pì fòrta a sio Siria e Àfrica a l'é 'cò na testimoniansa dël malpartì ch'a l'era riva-ie a tut l'ossident. E la decadensa dl'ossident a l'é nen mach econòmica: da 's sécol-sì d'autor ch'a scrivo an latin a-i në j'é bele pì gnun, la literatura dl'imperi a l'é squasi mach an grèch. Ël faliment polìtich sostansial ëd la dinastìa, però, a në smon coma ij vàire tòch dl'imperi a sio gropà ansema mach da l'esércit ch'as je ten sota. Ij quatr tòch fondamental dël teritòri as peulo identifichesse a truch e branca con la lenga ch'a parlo: Latin, an tut l'ossident (gavà l'Italia meridional), ant l'Àfrica nòrd-ossidental e ant ij Balcan, gavà Tracia e Macedònia Grech, an Grecia, Macedònia, Tracia, Italia meridional e Anatòlia Aramàich an Siria e con vàire sò dialèt e àutre lenghe soe parente an tut l'Avzin Orient Còpt an Egit Aramàich e còpt dë sti temp-sì a l'han nen na gran produssion ëscrita, a l'é pitòst ël grech a esse an posission dominanta, coma efet dël perìod Elenìstich. La part greca, però, a l'ha pì nen na gran sità dle proporsion ëd Lissandria ò d'Antiòchia e donca a-i la fa nen a avèj la midema arlevansa polìtica e econòmica. Sòn ëdcò per via che le rote comersiaj prinsipaj a passo nen dal Mar Nèir. Con ij Sever as anandio a s-ciairesse j'efet longh dla crisi dël 165. Na popolassion diminuìa e ruinà a peul pì nen dé basta soldà, e gnanca 'd sòld për paghene dj'àutri. Cala-ie 'l nùmer dj'abitant a-i cala 'cò col dle përson-e ch'a peulo esse anteressà a vagnesse la mica da legionari, e për gionta l'esércit a l'é l'ùnich ant la posission dë determiné la polìtica. A venta felo chërse për riesse a difend-se, arpijesse e avèj torna 'd sòld, ma a felo chërse n'imperator a va a l'arzigh d'esse deponù da n'utiss polìtich ch'a l'é motobin pì fòrt che nen ël mèistr ch'a dovrìa dovrelo. E peui për paghelo a-i va dël metal për bate moneda, metal che ant le cassie dlë stat a-i é pì nen. Bust d'Eliogàbal La solussion che ij Sever a anandio a l'é cola (an bon-a sostansa) dë bate moneda fàussa. La moneda fondamental dij pagament a l'esércit a l'é d'argent, an lija ëd bronz për stabiliselo. Sta cita part ëd bronz con lor a la taca a monté, e a la tirerà drit a monté fin-a a che, antra 'n sécol, ste monede ëd l'argent a l'avran mach pì 'l nòm. La gent a l'é nen fòla e l'arzultà a l'é che as anandia viaman na neuva costuma: cola dla tesorisassion dle monede veje, an lija bon-a. Parèj al dì d'ancheuj soens j'archeòlogh a treuvo dij tesorèt ch'a smijo motobin pì antich ëd lòn ch'a son (soèns ëd pì che un sécol). La gent as ësterma la moneda veja bon-a, e cola corenta sensa valor ch'a la vada pura. As anandia ëdcò n'inflassion mai pì finìa, coma për nojàutri a l'é belfé figuresse. A smija nen, però, che ij roman a sio mai riessù a capì bin le rèis econòmiche dël problema, e parej 'cò sossì a l'é anda-ie ant sla gheuba dël maleur dal ciel, na marca che le divinità a l'ero nen contente. Antra ij provediment polìtich dij Sever a-i é la prima serie d'aument dë stipendi esagerà ai militar (ch'a-i da l'andi a l'inflassion), e cola dë deje dle posission aministrative ciav a gent dla class dij sivalié al pòst che a gent dij patrissi. A gavo 'cò via j'ùltim tribunaj republican ch'a l'avìo an man l'aministrassion dla giustissia conforma al drit republican. Caracala a gava via tute le distinsion antra italian e provinsiaj, con soa Constitutio Antoniniana dël 212. A l'é 'd cost moment-sì che ij piemontèis a ven-o sitadin roman a tuti j'efet. Dapress a mila scàndoj la dinastìa a la va a la fin an faliment complet: l'esércit a pija ël podèj e a taca a monze lë stat con le brute. A-i andrà vàire temp përchè ij soldà a capisso che për monze në stat a venta che stë stat a-i sia. Për adess le legion a resto convinte che ij sòld a basta peui mach pijess-je, e se a në rivo nen assé, a basta mach massé l'imperator e fene n'àutr ch'a paga mej. A pieuv sempe ant sël bagnà, e a fé le ròbe fin-a pes l'imperi dij Part a dròca. A sò pòst a-i riva col dij Sasànid, ch'a l'é motobin pì fòrt e coma avzin a sarà motobin pì gram da ten-e sota contròl. L'anarchìa militar (235–284) Moneda dl'imperator soldà Aurelian, dedicà a la concordia militum (concòrdia antra soldà). La dédica a-j giuta nen vàire e dël 275 a ven massà dai Pretorian As anandia ambelessì un perìod che soèns a ven ciamà ëdcò crisi dël III sécol. Le rèis dla crisi a son motobin pì veje, a van andré a l'epidemìa dël 165 e peui a j'aument dë stipendi militar esagerà dàit daj Sever. Për sòlit as conta ës moment-sì coma transission antra l'antichità clàssica e cola tarda. An pràtica, dapress al colp dë stat che a massa Lissànder Sever la situassion a va d'autut fòra contròl. Bele che sensa pa sté-lì a conté ël maré d'arvire, colp dë stat finì mal e secession, antra 'l 235 e 'l 284 a-i son a truch e branca 25 imperator an 50 agn (visadì pì che coj ch'a-i ero sta-ie an 250 agn). Un a lo massa n'àutra epidemìa, dontré a meuiro an bataja, ma la pipart a meur massà bele che da sò soldà. Ël prim (e soèns l'ùnich) but dj'imperator a ven col dë nen bale-ie le piume, e për felo tuti a slargo la borsa. Ma a l'é na borsa dont a-i seurt mach moneda fàussa e n'inflassion mai pì finìa, lòn ch'a men-a mach a avèj dij soldà mai content e n'imperator massà via l'àutr. Denari dl'imperi secessionista ëd Palmira Për gionta, la disposission dij soldà tacà ai confin a l'éra stàita bon-a fin a che j'anvasion a l'ero podusse fërmé, ma quand j'anvasor as fërmo nen as treuvo a podèj rintré motobin ancreus ant l'imperi sensa ch'a-i sia pa pì gnun ch'a peula deje contra. A-i cala anco' la popolassion e a-i cala l'anteresse dij sivij a pijé part a la vita pùblica, lòn ch'a lassa un veujd aministrativ che j'imperator a ampinisso ën fasend un provediment d'autorità dapress a l'àutr. Antra 238 e 271 ij Gòt ch'a stan dadlà 'd Danubi a taco a anvade l'Ilìrich e fin-a l'Anatòlia. Dël 251 a riesso a bate n'esércit roman comandà da l'imperator Decio, che a meuir an bataja ansema a sò fieul. Dl'istess ann n'àutra pi gran epidemìa a torna a fé strage dla popolassion dl'imperi: sta vira as trata ëd rossaso. A l'é na maladìa neuva për l'imperi, e la popolassion as treuva sensa pa gnun-a difèisa imunitaria arditaria. La mortalità a l'é motobin àuta e l'epidemìa a dura vàire agn. Na pàgina dla Bibia djë Stanta Gnun-a figura particolar d'ës moment-sì a resta ant la stòria, pitòst a ven-o tuti butà sot al tilèt imperator soldà. An efet a vivo coma dij nòmad antra na guèra e l'àutra, e soèns a meuiro sensa mai gnanca esse passà për Roma. La capital as treuva viaman a vnì na sità tan-me n'àutra, sensa pì gnun-a fonsion particolar. A son pa mach j'anvasion a fé darmagi: an vàire moment l'imperi a va bele che a tòch con vàire secession amportante, coma cola dl'Egit e dla Siria sot a l'Imperi ëd Palmira e cola dl'Imperi dle Galie. Da na mira sossial, a l'é cost ël moment dla fin dla sossietà urbanisà antica. Coi taj cit dla moneda ch'a valo bele pì gnente, la gent a la passa viaman pì 'd soèns al barat. Ën giontand-se a na pi gran dificoltà ëd traspòrt material dla mërcansìa, lolì a va a finì dë fërmé 'l comersi d'autut, e parèj la gent che ëd comersi a vivìa (cola dle sità) as treuva maraman pì ant la bagna. Sòn a men-a a na degradassion squasi completa dël livel dël travaj dij mèistr artisan. Da la qualità djë stamp dle monede a cola dij monument tut as fa notaman pì grossé e ëdcò da na mira estética ij temp clàssich a finisso ambelessì. Postumus, imperator secessionista dle Galie A l'é la fam ch'a possa la pipart dla class mesan-a e bassa a fé san martin an campagna, për trovesse almanch chèich-còs da mangé. Ma na vira ch'a sio rivà ambelelì, tut lòn ch'a peulo fé a l'é butesse sot a la protession dij latifondista, e an pràtica trovesse an condission semi-lìbera. Për dì dë sta neuva condission sossial as deuvra na paròla veja: colòni, che dë sti temp-sì a veul già dì mes ës-ciav. Le sità a ven-o viaman pì cite, vàire a ven-o chità d'amblé. Cole ch'a-i resto a son squasi sempe nomach che un cit borgh stërmà antrames al drocheri ch'a-i resta ëd lòn che na vira a l'era na gran sità. Ël sistema sossial e conòmich dl'età ëd mes, an pràtica, a nass ambelessì. A marcia pì nen tut ël sistema fiscal dl'Imperi, che ën essend basà ansima a na moneda svalutà a-i la fa pì nen a manten-e lë stat. Viaman as passa a un sistema ëd requisission forsà (dzortut d'òr e gran), fàite sensa pa gnun criteri, gavà col dë stopé ij beucc. Ëdcò dë sti temp-sì, comsëssìa, la situassion a l'é motobin varianta da pòst a pòst. Se l'ossident a dròca tut ansema e giumaj sensa rimedi, an orient a-i resto vàire pòst andova la vita conòmica, për tant ch'as treuva malbutà, a-i la fa franch istess a ten-e an pé un sistema dë scambi. Sòn a l'ha sò efet ëdcò ansima a lë spantiament dël cristianésim, che ën essend basà ansima a la vita sitadin-a an pràtica as treuva a chërse bele mach che an orient, e an ossident a resta sempe mach na ròba dròla fòra-via. A l'anvers, an orient a l'é dë sti temp-sì che la teologìa cristian-a a fa sò prim ësfòrs fondamentaj coi travaj d'Orìgen, che a buto le fondamenta anteletuaj ëd lòn ch'a sarà 'l pensé cristian. A son nen mach ij cristian a desse da fé: antramentr che Orìgen a travaja, Plotin an lassa cola ch'a l'é miraco la ciadeuvra dla corent neo-platònica dël pensé pagan oriental. Un longh prossess ëd division Ël tramud ëd la predominansa da 'nt l'ossident a l'orient a ven viaman a fé sò efet polìtich. Coma la forma 'd goern amperial, 'cò la division antra doi imperi a la nass për gré. An prinsipi as trata mach ëd na situassion aministrativa, che peui a ven a esse na division finitiva, dzortut për via che le doe struture sossiaj a resto nen compatìbij l'un-a con l'àutra. As agiss d'un moment motobin amportant për la stòria, che ambelessì as formo le struture fondamentaj tant dël Cristianésim che dl'organisassion sossial dij sécoj a vnì. Për vàire aspet as peul disse che as forma ant ës moment-sì tant la strutura dl'età ëd mes ossidental che cola dl'Imperi Roman d'Orient, che a continuerà la tradission roman-a fin al sécol ch'a fa XIII. Dioclessian e la Tetrarchìa (284-301) Ij Tetrarca, na scultura bisantin-a robà dai venessian ant ël sach ëd Costantinòpoj dël 1204 e ëmnà a Venessia Dël Luj dël 285 Dioclessian a bat Carinus e a ven imperator chiel. Sò règn a passa a la stòria coma época dla Tetrarchìa. Tut sùbit a lë smija mach n'àutr dij tant imperator soldà, ma a sarà 'l prim dapress a squasi un sécol ëd rabel a avèj un règn motobin longh e stàbil. Dapress a tanti imperator mòrt massà ël prim sagrin ëd Dioclessian a l'ha dë esse col dë resté viv. A l'anandia n'ansem d'arforme polìtiche ch'a l'han ël but dë giuteje al cap dlë stat a ten-e sota contròl la situassion. Con chiel jë stòrich soèns a fan parte la fase dl'Imperi ch'a diso dël Dominus. Belavans sòn a lo fa smijé a 'n colp dë stat amprovis, quand an efet as trata mach dël passagi final ch'a men-a j'imperator a ampinì 'l veujd lassà da na sossietà republican-a che a l'era viaman dësparìa. A-i é ëdcò la question che për tant ch'as pòrta da monarca, Dioclessian rivà 'n bel moment a lassa 'l podèj squasi coma un fonsionari pùblich republican. Che sò sistema ëd goern peui a-i la fasa nen a travajé a l'é n'àutra question, ma për vàire aspet ël sò a l'é n'esperiment d'arforma aministrativa e legal, pì che na ditatura përsonal. Për sossì sta terminologìa dël Dominus a l'é antramentr ch'as chita. Bust ëd Dioclessian, da Costantinòpoj Dioclessian Da na mira polìtica, Dioclessian as decid a divide l'imperi antra doi, coma già fàit ai temp ëd March Aureli. Ma 'cò parèj a smija malfé a gavess-la e donca dël 293 a divid an doi 'cò le doe mità. A-i resta un sistema ëd doi imperator prinsipaj (j'August), che mincadun as elegio sò sucessor (ël Céser). As trata nen ad n'indipendensa pien-a, che j'edit ëd Dioclession a son sempe vàlid për tut l'imperi, a l'é pitòst na quadripartission aministrativa. Comsëssìa, ij confin antra ij doi August a resto peui a truch e branca coj ch'a-i saran antra Imperi Roman d'Orient e d'Ossident. Për lòn ch'a toca la continuità dël podèj, sò but a sarìa col dë torné al sistema dj'adossion dla dinastìa dj'Antonin e a l'é lòn ch'a l'é passà la stòria coma Tetrarchìa. Ël sistema a marcërà nen, ma a l'é dzortut amportant për rivelene coma la dominansa polìtica ant l'Imperi a la sia giumaj d'autut oriental. Dioclessian midem a l'é ëd lenga greca (sò nòm vèir a l'é Dìocle, la glòria ëd Zeus, che chiel a latinisa an Dioclessian). Dzortut Dioclessian as sern për chiel la part oriental dl'imperi, ën lassand-je ij sagrin ossidentaj a sò subordinà. A viagerà vàire, ma soa residensa për sòlit a sarà Nicomedia, an Anatòlia. Costa decision a l'é l'arconossiment formal che l'imperi roman latin a l'é finì e dapress a Dioclessian Roma e l'ossident a l'avran mai pì n'amportansa polìtica paragonàbil a cola dl'Orient. Arforma aministrativa La part pì amportanta ëd soa arforme, però, a l'é ëd natura aministrativa e fiscal. Fin-a sì j'imperator a l'avìo goernà con l'agiut ëd na cita burocrassìa sentral comandà da un Prefet dël Pretòri. Sot al prefet a-i ëstavo ij goernator dle provinse, e minca provinsa a l'era fàita ëd sità-stat dotà ëd na pi gran andipendensa, ch'as goernavo daspërlor e ch'a l'avìo mach dë pensé a paghé j'ampòste për temp. Con la Tetrarchìa ij Prefet a ven-o a esse antra quatr (un a pr'un për August e Céser), e minca Prefet as treuva sota un Vicari për diòcesi. A l'é pròpe la Diòcesi a fé da mon për la costrussion dël neuv órdin amperial. La diòcesi a ten ansema vàire provinse ant n'unità fonsional ch'a l'ha natura al midem temp militar e fiscal. Se la Tetrarchìa a la dësparirà motobin prest, ël sistema dle Diòcesi e dle prefeture a durerà vàire sécoj, e a-j farà da fondamenta a l'imperi dij sécoj a vnì. Na vira che 'l Cristianésim a vnirà a esse na religion dë stat as troverà modlà ansima al sistema aministrativ amperial, e parèj a dovrerà ël midem concet ëd division dël teritòri an diòcesi. Ël Piemont as treuva ciapà ant na diòcesi dont ël nòm soèns a peul angané: la diòcesi Italissian-a. As trata d'un teritòri che dl'Italia a ciapa mach la part setentrional, dzora dla linia La Spessia-Rìmin, e a riva a setentrion e a orient fin-a a Danubi, antramentr che a Ossident a ciapa fin-a al Piemont e a la Svìssera (donca a la comprend teritòri che ancheuj a resto ciamà Italia, Svìssera, Àustria, Ungherìa, Slovenia e Croassia). A meridion dë sta diòcesi a-i é la diòcesi ëd Roma, che as ten ël rest ëd lòn che al dì d'ancheuj as ciama Italia. Ël follis ëd bronz ëd Dioclessian, che batù an quantità esagerà a l'ha finì për possé l'inflassion fin-a pes ëd lòn ch'a l'era Testa ëd Costans Clòr, par ëd Costantin e Céser d'ossident Arforma fiscal Për podèj avèj na pi gran burocrassìa a venta esse bon a paghela. Dioclessian a sarà mai largh ëd borsa nì con sò soldà, nì con sò fonsionari, ma ën chërsend-ie tant ël nùmer dij soldà che col dij fonsionari ëd sòld a-i në va vàire franch tutun, e as peulo nen trovesse con un sistema fiscal d'autut drocà coma col che chiel as treuva për le man. Ën essend chiel midem nàit an campagna, a sa pro coma conté le réndite dij latifond bele che sensa dovré la moneda. A nass parèj ël sistema basà ansima a caput e jugum, dont ël censiment as anandia miraco già dël 292. An pràtica, as conto le teste e ij beu (ò lòn ch'as deuvra për travajé an campagna). Ël jugum a paga an granaja, e ël caput a paga an natura ò an sòld. Parej ël goèrn a l'ha pì nen da conté ansima a n'ampòrt an sòld prefissà e soget a svalutesse, ma pitòst ann për ann a decid vàire ch'a-j va d'arsorse, a divid ël total për ël nùmer dle sorgiss fiscaj e a passa a l'ancass për mojen dla strutura burocràtica spantià ant sël teritòri. Ës sistema-sì a resterà coma fondamenta fiscal tant ëd l'imperi roman d'Orient che djë stat germànich europengh dl'età ëd mes. Për stabilisé la réndita fiscal Dioclessian a rend arditarie le posission sossiaj: la gent ch'a ven al mond a l'ha da pijeje 'l pòst ai sò, an manera che conta e posission dle sorgiss as bogia nen. Cobià con la condission semi-lìbera dij colòni sòn a l'ha l'efet d'anandié cola servitù dla gent ëd campagna che peui dij temp dl'età ëd mes a vnirà dita servitù dla gleba. Mantnùa dal sistema fiscal ch'a fa travajé, la burocrassìa ëd Dioclessian a la chërs viaman ëd nùmer: mach ant la part oriental a smija ch'a-i fusso anviron 15.000 fonsionari. Polìtica monedaria Un sò tentativ nen andàit a bonfin a l'é col dë stabilisé la moneda. Dioclessian a bat moneda bon-a, ma a l'ha pa basta 'd metal për podèj gavé via da 'n circolassion cola veja an lija fàussa, e parèj la soa a-i la fa nen a vnì a esse la pipart dël lìquid. Pensand dë compensé coj taj cit as buta a bate un përfond ëd follis d'aram. Ma sòn a l'ha coma arzultà col dë possé l'inflassion fin-a pes. Dioclessian anlora, dël 301, a pensa bin d'anventé ël pressi dë stat. A l'ardobia për decret ël valor ëd la moneda, a pùblica na lista mai pì finìa ëd pressi fissà e a-j comanda a tuti dë vende nen pì car che parèj. Sta lista an pràtica a la consìdera pa gnun e l'inflassion as fërma nen, ma ën essend rivane fin-a al dì d'ancheuj a la resta na sorgiss d'anformassion motobin pressiosa ansima a l'economìa roman-a ëd coj temp-là. Mosàich roman dij temp ëd Dioclessian, con Gesù Crist rapresentà coma Sol Invictus Moneda ëd Narseh, imperator dij Sasànid dij temp ëd Dioclessian Polìtica militar Sti provediment a-i la fan a stabilisé l'imperi. J'anvasion a ven-o fermà, e dël 298 Dioclessian e sò Céser Galeri a rivo fin-a a fé 'l sach dla capital dij Sasànid, Ctesifont. Sòn a riva ëdcò për via che la neuva stabilità fiscal a lassa spende për l'esércit. Partì con 2/3 dj'arsorse militar consentrà an Orient e mach un ters lassà a difende n'ossident che già as consìdera nen tant amportant, ij quatr goernant a podran fé chërse soe legion fin a rivé a controlé soe frontere. L'esércit oriental a monterà d'un quart, ën rivand a 311.000 soldà e 30.000 marinar, dëmentré che an ossident për feila a saran obligà a ardobié le fòrse, an rivand a squasi 240.000 soldà. Ma con la popolassion ossidental obligà a nen chité soa residensa e sò travaj ereditari, ij soldà ossidentaj a saran viaman dë pì dij German federà. A combat-se da na part e da l'àutra dla frontera ossidental a l'é sempe pì 'd soèns la midema gent, a cambié a l'é mach pì 'l drapò ch'a dòvro. Mach an orient la vita sitadin-a a l'é restà assé viva da manten-e n'identificassion sossial antra soldà e imperi ch'a difendo, l'ossident ëspopolà e fàit mach pì ëd gran tenute s-ciavìstiche ëd campagna a peul pì nen fei-la a fé gnente. Sòn a l'avrà soe conseguense, che a vniran dramàtiche dzortut dapress a la sconfita d'Adrianòpoj dël 378. Comsëssìa, Dioclessian e sò colega a fan lòn ch'a peulo, che da serne a l'han pa vàire. Polìtica religiosa La sinagòga ëd Sardi, n'esempi ëd le sinangòghe ebràiche d'antlora, che miraco a dovìo esse pitòst smijante a le gesie paleocristian-e demolìe da Dioclessian, e dont a l'é nen restane gnente. Na vira tramudà da na mira ufissial ël podèj an Orient, l'imperi as treuva dadnans a na situassion ch'a l'é d'autut fòra da 'nt la tradission religiosa roman-a. An orient le religion pì spantià ant le sità a son giumaj cola dël Sol Invictus e 'l Cristianésim. Ij pagan tradissionaj a son restà pì che d'àutr an campagna, e dzortut a son nen unì, che vira pòst a l'ha sò paganésim. La forma ëd paganésim pì antegrà con cola latin-a, ël paganésim grech, a sta 'cò chila perdend colp dadnans a l'avansé dle religion sirian-e. Për tant che ij cristian a sio stàit përseguità a l'han mai chità dë spantiesse e gnanca as peul disse ch'a së stërmo: la catedral paleocristian-a ëd Nicomedia a l'é bele che anfas al palass ëd Dioclessian midem. Possà da sò Céser Galeri, dël 303 Dioclessian a fa diviet dë selebré ij rit cristian, a sëra le gesie e a në confisca tute le proprietà. L'ann dapress as buta a fé pression ansima ai cristian për obligheje a fé sacrifissi a la meuda pagan-a, ën esentand mach coj ch'as diso ebréo. Ën podend pa pì selebré sò rituaj an pùblich ij cristian a së stërmo sot-tèra, a l'é d'ës moment-sì la pi part ëd l'art ëd le catacombe. Antra ij nen-ebréo a son vàire coj ch'as arfudo dë sacrifiché, e a son vàire mila a esse massà, torturà ò mach ampërzonà. Sòn a l'ha nen l'efet dë fermé lë spantiesse dë sta religion, però ëd sigura a fa an manera che ij cristian a resto pì genà a mostresse, lòn che a la fin dle fin a l'é giumaj l'ùnich but polìtich realìstich che na përsecussion a peula avej, a vardé vàire che a son già ij cristian an orient. Për tant ch'a sio anco' sempe an minoransa daspërtut ò squasi, për gaveje via ëd pianta a l'é 'd sigura tard. Diferent a sarìa an ossident, andova (gavà Roma e miraco Nàpoli) a-i në j'é anco' motobin pòchi, ma com a l'é già disse l'ossident a conta pì gnente, gnanca ant le question religiose. A va 'cò notà che la distinsion antra cristian e ebréo a l'é fasse viaman pì fòrta dapress al prossess che jë studios a ciamo Concili ëd Jamnia, andova a l'é proibisse ai credent ebréo dë dovré la Bibia djë Stanta e a l'é fondasse ël giudaism rabìnich, antramentr che ij cristian Marcionista a dësvlupavo n'andi motobin anti-semita. Comsëssìa la distinsion a l'é nen tant ciàira com a podrìa smijé, e a toca dzortut le frange pì radicaj dij doi moviment. Për la gran massa, anco' un sécol pì tard le prèdiche ëd Gioan Crisòstom a parleran ëd la confusion antra còs a sia esse ebréo e còs a sia esse cristian. Pr'esempi bele che antlora a sarà anco' pitòst normal che ij cristian a prego ant le sinagòghe ò a faso romiagi ant ij pòst sant dj'ebréo.