Formassion dl'Imperi Roman

Bust ëd Giulio Céser Ël passagi da repùblica a imperi a l'é un dij moment fondamentaj dl'evolussion dla siviltà roman-a. Comsëssìa, as trata d'un passagi ch'a l'é rivà motobin dosman, e che as peul nen identifiché con na data ò n'event precis. L'imperi a l'é vnu-ie dapress a 500 ëd forma republican-a (510 aGC – I sécol dGC). La repùblica a l'era esaurisse an conflit polìtich e sossiaj, notaman col antra Gàio Mario e Sila e la guèra sivil antra Giulio Céser e Pompeo ël Grand. As trata d'un process polìtich rivà un pòch a la vira, contut che a-i sia la costuma dë pijé dle date d'arferiment për marché la transission da Repùblica an Imperi. Antra j'àutre, për sòlit as ësmon-o la nòmina ëd Céser coma ditator a vita (44 aGC), la vitòria d'Otavian ant la Bataja d'Actium (ij 2 dë Stémber 2 dël 31 aGC), e la concession da part dal Senà dla dignità d'August a Otavian midem (ij 16 ëd Gené dël 27 aGC). Evolussion polìtica Bele mach che decide chi ch'a sia stàit ël prim imperator ëd Roma a resta motobin malfé. A l'é mai ësta-ie la nòmina d'un prim imperator, për via che as tratava nen d'un tìtol dla gerarchìa formal arconossùa dal drit roman. Pitòst, cola d'esse imperator a l'é stàita na posission ëd fat, derivà da l'avej un podej personal real motobin pì largh che nen coj arconossù dal drit, e a l'é compagnasse a n'acumulesse ëd dignità e qualìfiche diferente (coste-sì da bon arconossùe dal drit) ant na person-a sola. Pì che n'event traumàtich coma un cambi ëd costitussion ò na proclamassion monàrchica formal, a l'é tratasse ëd na partìa ëd famije che a son rivà a controlé lë stat dësvojdand-ne ij mecanism democràtich, fin a che peui un-a dë ste famije a l'ha pijait lë dzora ant sj'àutre, e a l'é trovasse viaman a podèj fé 'l rè bele che sensa ess-lo da na mira formal. August con la vesta da Pontifex Maximus, da 'nt la Via Labican-a, a Roma Giulio Céser a l'era stàit nominà Dictator Perpetuus (ditator a vita), lòn ch'a restava na forma ëd ditatura motobin fòra-via, ma comsëssìa sempe na posission ufissial normal dla repùblica. Për nòrma ël podej d'un ditator a l'avrìa mai dovù duré pì che ses mèis. La qualìfica ëd Céser a l'era donca motobin fòra dlë spirit legislativ ëd la repùblica. Ma sforsà ò nen sforsà ch'a fussa, da na mira ufissial soa autorità a la pogiava sempe ansima a na qualìfica republican-a, e parej jë stòrich a lo conto anco' coma n'ufissial pùblich republican. Nen tuti ij roman ëd sò temp a la pensavo parej, però. Vàire senator, dont vàire a j'ero d'opositor che chiel a l'avìa perdonà ëd bon-a grassia, a vëdde coma a butava an pràtica, un bel moment a son pijasse pau ch'a vorèissa fé che proclamé la monarchìa. Da lòn a l'é parti-ie la congiura ch'a l'ha mnà a masselo, a j'Idi ëd Mars dël 44 aGC. Otavian, fieul ëd sò anvod e fieul adotà, a l'é trovasse a pijene l'eredità polìtica. A l'é antajass-ne che miraco ciamé na concession ëd podej tròp crijassonà (coma cola da dictator) a l'era motobin pericolos, e a l'ha stërmà sò podej efetiv sot a un rispet formal dle norme republican-e motobin pì soagnà. Sòn a l'ha avù n'efet paradossal. Contut che as considera soèns ël Prim Imperator (e che an efet sò a sia stàit ël prim podej personal stabilisà d'ës neuv model ëd goèrn), a sò temp la figura d'August a peul bin esse smijaje a la gent coma na vitòria dla democrassìa contra a le smanie ëd podej personal. Otavian a l'ha sempe vendù tut lòn ch'a fasìa coma na difèisa dla repùblica. Mersì a sòn a l'é stàit gratificà (ò mej a l'ha podù pijesse sensa oposission) dle dignità coma cola d'August ("gran person-a"), e cola ëd Princeps ("prim sitadin dla Repùblica" ò ëdcò "prima autorità dël Senà"). St'ùltim tìtol-sì, an particolar, a l'era na riedission d'un tìtol già avù da Pompeo a sò temp. Ant sël pat, August (coma tuti a l'han pijait a ciamelo dapress a la concession dla dignità) a l'ha fasse dé 'l drit a porté la Coron-a Sìvica d'alòr e rol. Ma për tant sbërlusent ch'a fusso, sti tìtoj e sta coron-a a-j dasìo pa gnun arconossiment d'un chèich podej polìtich, as tratava mach sempe ëd compliment formalisà, na costuma che la sossietà roman-a a conossìa da sécoj e che a-j dava gnun fastudi a gnun. Da na mira normativa, August a l'era nomach che un cònsol ch'a l'era vagnasse un përfond ëd rispet. August a l'é peui ëvnùit ëdcò Pontifex Maximus na vira ch'a l'é mòrt-ie March Milio Lépid, dël 13 aGC. A l'ha viaman arseivù anco' chèich podej ecessional, ma a l'ha mai ciamà ch'a fusso arconossù pì che tant. Doj stat ant un: l'acòrdi dël 27 aGC Dël 27 aGC a-i é sta-ie ël prim at che an chèich manera a-j dèissa a Otavian n'arconossiment formal ëd podej straordinari, an forma ëd contrat sossial. Otavian a smon d'artiresse a vita privà e dë rende tut al contròl al Senà. Dapress a sòn la plebe ëd Roma as arvira ciamand ch'a lo lasso nen andé via, e parej as riva a n'acòrdi, andova che 'l Senà a-j ciama dë resté a sò pòst, e dë giontesse anco' dij podej. L'acòrdi as peul lese an vàire manere. Da na mira formal, August a ven a esse na sòrt ëd comissari a le provinse ch'a l'é pì malfé aministré. Anco' na vira, pa gnente ëd fòra-via. An pràtica as riva a na spartission dël teritòri antra doj goèrn diferent, con na part dle provinse ch'a resto provinse senatoriaj e n'àutra ch'a ven classificà coma provinse amperiaj. Ma se is butoma a conté vàire sòld e vàire soldà ch'a-j resto a chi, an pràtica a l'é August ch'a-j fa un cit cadò ai senator për catesse soa colaborassion. La balansa dle fòrse an camp a lassa già pì nen che 'l Senà a peula speré d'avej pì che lolì. Contut che 's contrat a sia stàit a la fin dle fin mach un colp dë stat, a l'ha un gran efet dë stabilisassion e a deurb un moment ëd boneur sossial e polìtich che a sarà peui ciamà Pax Romana (pas roman-a). Arforme d'August Fòrt ëd sò podej, e ën pijandse motobin varda dë mai toché cole question formaj (disoma costitussionaj, për dila a la meuda dël dì d'ancheuj ) ch'a l'ero costaje la pel a Céser, August a vira dzorsota la strutura real dlë stat, sempe vendend sò provediment coma element ëd rasionalisassion e stabilisassion ant ël rispet dla forma republican-a. Da na mira pràtica sti provediment a travajo da bon, e sòn a men-a la gent a digerì viaman col passagi a la monarchìa che tant a l'avìa faje vnì 'l fot sot a Céser. Arforma militar Për via dle guère sivij ël nùmer dle legion a l'era montà fin squasi a 50. As tratava 'd na quantità 'd soldà sensa precedent, che ant sël pat d'esse pericolose an sens polìtich a mnavo ëdcò a na spèisa statal motobin granda. August a l'ha tajane 'l nùmer a 28. Vàire legion a son stàite liquidà d'amblé, dzortut cole nen afidabij an sens polìtich. Quand a jë contava nen pericolose soa tendensa a smija esse stàita dzortut cola dë fene un-a da vàire, coma a smijerìo fortì dle denominassion coma Gemina (gemej). August a l'ha ëdcò creà neuv coort speciaj, dont but ufissial a l'era col dë vardé l'Italia. Almanch 3 a l'ha tenuss-je an Roma, andova che an pràtica a l'han faje da forsa militar personal ëd pront impiegh. Ste coort a son peui stàite ciamà ij Pretorian. L'arforma militar a dësveujda anco' dë pì ël podej senatorial. L'esércit a l'é concentrà ant le provinse amperiaj, e mach chèich unità (pr'esempi na legion an Àfrica) a-i resta sot al contròl dij senator. Ël famos August dla Prima Pòrta. Arforma fiscal La spartission dle provinse a l'ha ëdcò n'efet fiscal. August a créa n'ent neuv (ël Fiscus) andova ch'as verso j'ampòste dle provinse amperiaj. A controlé e a ministré st'ent-sì a son gent ch'a-j arspond mach a chiel, e che chiel midem a nòmina. As créa parej la base conòmica privà ch'a manten cola militar. J'ampòste dle provinse senatoriaj a-j van sempe a l'Aerarium, controlà dal Senà. La balansa fiscal, però, a la pendìa tuta da 'nt la part d'Otavian, ch'a restava motobin pì sgnor dël Senà, e donca pì bon a pagheje ël salarium (stipendi) ai legionari. La diferensa a la fasìa dzortut la provinsa amperial d'Egit, ch'a l'era ël pì gran esportator ëd gran dël mond. August as në rendìa motobin cont, e ai senator a l'era vietà bele mach che visité sta provinsa, lòn ch'a marca motobin ciàir chi ch'a-j comandèissa a chi. Lë scond acòrdi dël 23 aGC Dël 23 dGC a-i riva lë scond arfasiment dij confin. Otavian a chita ël tìtol ëd cònsol, ma as ten ël podej consolar, lòn ch'a men-a a në scond compromess col Senà, che jë stòrich a ciamo Scond Acòrdi. A August a-j dan ij podej da tribun (tribunicia potestas), ma sensa deje 'l tìtol. Anco' na vira August a varda mach a la sostansa: ij tìtoj ch'as jë ten-o pura, a chiel a l'é 'l podej ch'a-j anteressa. Antra soe neuve prerogative a-i son: podej riunì popolassion e Senà quand a veul për assegneje dij travaj da fé bloché j'assion tant dl'Assembléa che dël Senà, avej la presidensa dj'elession, parlé për prim a qualsëssìa riunion. Ma ant sò neuv podej a-i resto 'cò vaire prerogative che për sòlit a-j andrìo al censor: controlé la pùblica moral vardé che le nòrme a sio ant l'anteresse dlë stat, fé 'd censiment determiné chi a sia senator. Gnun tribun roman a l'avìa mai avù dij podej parej, e mai a l'era riva-ie che ij podej dël censor e coj dël tribun a-j andèisso a la midema person-a. Për gionta, gnun a l'ha mai elegiù August a la càrica ëd censor. Se peui ij podej da censor a l'abio daj-je ò a l'abia fàit che pijess-je chiel a resta na question che gnun a sa. Comsëssìa, con stë scond acòrdi a-i é pì gnun dubi: a son nen ij senator a elege August, a l'é August ch'a fa 'l piasì dë fé cheidun senator. A fé bon pèis e liquidé qualsëssìa possibilità d'arvira armà, August as pija 'cò ël contròl ùnich dla sità ëd Roma. Tute le fòrse armà, ch'a l'ero sempe stàite sot ël contròl dël prefet adess a pijo órdin mach pì da chiel. As lìmita ëdcò la libertà dij goèrn dle provinse senatoriaj: August a l'ha un podej ciamà imperium proconsulare maius (podej ansima a tuti ij procònsoj), visadì ël drit dë sorpassé qualsëssìa decision dij goernator provinsiaj (che a j'ero ij comandant dl'esércit roman ant sël teritòri). Con sòn August a resta l'ùnica person-a ch'a peula decreté un trionf a un general vitorios, ën essend chiel l'ùnich comandant an cap ëd l'esércit. La posission dël Senà August dissegnà an stil egissian ant ël Tempi ëd Kalabsha, ant la Nubia egissian-a Tute ste arforme a j'ero motobin dròle, a vardeje con j'euj dla tradission republican-a, e a peul fé maravija che 'l Senà a l'abia nen daje contra. A venta dì che 'l Senà a l'era pì nen an man a coj patrissi republican ch'a l'avìo avù 'l coragi dë massé Céser. La pì part ëd lor-lì a l'era mòrta ant la guèra sivil, e le figure pì amportante dël partì patrissi, coma Caton e Ciceron a j'ero mach pì un ricòrd ëstòrich. Otavian midem a l'avìa liquidà tuti coj senator ch'a-j ësmijavo pericolos, e a l'avìa ambotì l'istitussion ëd sò partisan. Vàire libertà d'assion che 'l Senà a sia trovasse ad avej ant ës process e vàire truschin sotbanch ch'a-i sio stà-ie gnun-a sorgiss an lo conta. Diferense polìtiche antra Céser e August A la fin dle fin, la diferensa sostansial antra August e Céser a l'é che Céser a vorìa cambié la forma 'd goèrn, ma a lo fasìa con la testa da republican: ën essend tut goèrna dal drit, chiel a vorìa cambié la normativa. August a l'ha nen smonù gnun-a arforma ëd gnun-a sòrt. A l'é pijasse 'l podej e basta, sensa dije gnanch na frisa a gnun e sensa sagrinesse d'istitussion che tant a l'avìo pì gnun podej efetiv. Antra chiel e Céser, a l'é 'd sigura Céser col ch'a l'avìa pì rispet dla tradission republican-a, e August col che pì a l'ha capì ch'a valìa pì nen la pen-a dë perde temp a combat-la, che tant a l'era mòrta daspërchila. Ij fat a l'han daje rason a chiel. Se da na banda as peul disse che cola d'August a sia stàita furbissia, ò pura istint polìtich, a venta 'cò dì che soa mecànica 'd concentrassion dël podej a restava da bon tuta a l'anvers ëd cola ëd Céser. Céser a l'avìa ciamà na concession ëd podej formal ch'a-j consentèissa dë cambié lë stat. Për tant ch'a fussa na ròba regolar, as tratava pur sempe dë firmeje n'assegn an bianch. August a l'ha sempe savù monté la question coma un ciamé n'arconossiment celebrativ personal për dj'arzultà ch'a l'era stàit bon a fé. Da sta mira a l'é sens'àutr stàit belfé për chiel smon-se coma democràtich, për tant che soa polìtica a la fussa possìbila mach për via che tant gnun a podìa deje contra. Ant la bataja d'Actium March Antòni e Cleopatra a j'ero ëstàit batù, e dapress a lòn a j'ero peui massasse. Otavian a l'avìa 'cò fàit massé ël fieul e sovran associà ëd Cleopatra, na masnà ch'a disìo Cesarion. Cesarion a podrìa esse stàit fieul ëd Céser, e miraco bele che l'ùnich. Ën massand-lo, Otavian a liquidava qualsëssìa possibilità dë trovesse n'aversari mas-cc ch'a l'avèissa dij colegament ëd sangh con Céser. Na vira ch'a l'avìa stabilisà sò contròl ëd Roma, Otavian a l'é partì a fé tuta na serie d'arforme técniche sostansiaj dj'afé polìtich, militar e fiscaj ëd lë stat. Nen avend avù bon-a grassia për gnun a l'avìa pì nen da sagrinesse, lòn ch'a l'é nen rivaje a Céser. Sorgiss Ij temp d'August a son motobin mal documentà, rispet ai temp dla dariera Repùblica. Livio a l'avìa scrivù dë sti temp-sì, ma dë sta part ëd sò travaj a son rivane mach dj'epìtomi. Antra le nen vàire sorgiss ch'an resto a-i son: Res Gestae Divi Augusti, n'autobiografìa d'August, ëd cole che ciameje partisan-e a l'é dì pòch, Historiae Romanae ëd Velleius Paterculus, un travaj motobin disorganisà, che però a l'é lòn che 'd mej i l'oma a contene dij temp d'August, Controversiae e Suasoriae ëd Séneca ël Vej. Nòte