Ungherìa

L'Ungherìa (an ungherèis Magyarország [ˈmɒɟɒrorsaːɡ]) a l'é 'n pais sensa mar ant l'Euròpa sentral. As treuva fra 'l bassin dij Carpass e a l'é limità da la Slovachia a nòrd, da Ucrain-a e Romanìa a est, Serbia e Croassia a sud, Slovenia a sud-est e àustria a òvest. A l'ha na surfassa ëd 93.030 km² e a conta anviron 10 milion d'abitant. La sità magior e capital a l'é Budapest. L'Ungherìa a l'é mèmber dl'Union Europenga, dla NATO, dl'OCDC, ël Grup ëd Visegrád e dl'àrea Schengen. La lenga ufissial a l'é l'ungherèis, ch'a l'é la pì parlà lenga nen indo-europenga ant l'Euròpa. Apress ij passagi an sa landa dij Selt, dij Roman, dj'Unn, djë Slav, dij Gépid e dj'Àver, l'Ungherìa a l'é stàita fondà vers la fin dël sécol ch'a conta IX dal grand prinsi ungherèis Árpád, cap ëd tute le tribù, con la Honfoglalás ("conquista dla marepatria"). Sò anvod Stevo I d'Ungherìa a l'ha regnà da l'ann 1000, e a l'ha convertì 'l pais a regn cristian. Për ël sécol ch'a conta XII, l'Ungherìa a l'era chërsùa e dventà na media podensa d'Ossident. Apress la bataja ëd Mohács dël 1526, l'Ungherìa Medieval a l'é robatà e a l'ha passà sentesinquanta agn sogetà da l'ocupassion otoman-a (1541-1699). L'Ungherìa a l'é donch passà al goern dj'Asborgh e dal 1867 ij posson identitari ungherèis a l'han cissà 'd grande concession ëd podèi indipendent e la gionta dël nòm dël pais al nòm dël grand imperi austrìach dont a l'era part, ch'a l'é dventà Imperi Àustro-ungherèis (1867–1918). J'atuaj termo dl'Ungherìa a son stàit stabilì dal Tratà ëd Trianon dël 1920, dòp la I Guèra Mondial, quand che 'l pais a l'ha perdù lë 71% ëd soe tere, ël 58% ëd soa popolassion e 'l 32% dla gent étnica ungherèisa. Ant la II Guèra Mondial l'Ungherìa a l'é stàita da la part dl'Podense dl'Ass, suferend motobin ëd dann. L'Ungherìa a l'é donch passà sota l'anfluensà dl'URSS, ch'a l'ha possà për stabilì na ditatura comunista dura quaranta agn (1947-1989). Ël pais a l'ha avù 'n ròl fondamental ch'a l'ha ablì d'atension da tut ël mond, prima con la Rivolussion ungherèisa dël 1956 e la duvertura dël termo con l'Àustria dël 1989, ch'a l'ha dësmontà l'isolament antra 'l mond capitalista e 'l comunista, an portand al colass dël blòch comunista e al cròl dël mur ëd Berlin. Ël 23 Otóber 1989 l'Ungherìa a l'é vnùa na repùblica democràtica parlamentar, e a l'é considerà 'n pais dësvlupantse. L'Ungherìa a l'é n'avosà pais torìstich ch'a abliss 10.675 torista për ann (2013). As treuva an Ungherìa ël pì grand sistema 'd cave d'eva termal dël mond e lë scond pì grand lagh termal dël mond (Lagh Héviz), ël pì grand lagh dl'Euròpa sentral (Lagh Balaton), e la pì granda prairìa natural an Euròpa (ël Parch Nassional d'Hortobágy). Antè ch'as treuva Organisassion polìtica L'Ungherìa (nòm ofissial: Magyar Köztársaság) a l'é na repùblica. Ël president a l'é Tamás Sulyok (dal 2024). Ël Prim Ministr a l'é Viktor Orbán (Fidesz, dal 2010).