Dinastìa dij Sever

La dinastìa dij Sever a l'é la quarta dinastìa imperial roman-a. A l'é durà dal 193 dGC al 235 dGC. J'imperator Sétim Sever La dinastìa dij Sever a la torna a basé 'l passagi dël podej ant sj'anliure 'd parentela. A l'é na dinastìa ëd provinsiaj sostnùa da dj'anlià motobin fòra Roma, lòn ch'a l'é na testimoniansa dlë slarghesse progressiv dla partecipassion ëd tuti j'abitant a la vita polìtica dl'Imperi (sempe ch'a fusso assè sgnor dë podejlo fé). Ma che a trovesse ant la posission pì fòrta a fusso Siria e Àfrica a l'é 'cò na testimoniansa dj'efet dël malpartì ch'a l'era riva-ie a tut l'ossident dapress al disàster dël 165. Sétim Sever (193–211) Ël denarius d'argent, l'utiss polìtich pì amportant ëd Sétim Sever Sétim Sever a l'é ëd Léptis Magna, an Àfrica, e a l'é sostnù da na famija sirian-a motobin potenta, ch'a resta soa parenta për via 'd sò mariagi con Giulia Dòmna. Sétim a l'é dzortut un general coj barbis e un polìtich pitòst an gamba, ma coma aministrator a l'é 'd sigura nen lòn ch'a-j andrìa a l'Imperi. Për evité dë gionté cola dj'arvire militar a le mila gran-e ch'a-i son già, Sétim a taca a deje dij gran aument dë stipendi ai soldà. Tut sùbit ës calmant polìtich sò travaj a lo fa fin-a, mach darmagi che sti aument a sio motobin pì gròss che lòn che le cassie dlë stat a peulo permëtt-se. A paghene le consegoense a sarà tut l'Imperi për pì che un sécol, a anandiesse da sò fieul. Për slarghé la base polìtica ch'a lo sosten a-j da acess a le posission aministrative ciav a gent dla class dij sivalié, ën rompend la tradission ch'a veul che sti pòst a sio riservà ai patrissi, ma 'cò costa a la sarà na decision dont pressi a pagherà sò fieul. Miraco l'ùnica soa decision sensa brute consegoense për coj ch'a-j ven-o dapress a l'é cola dë sëré j'ùltim tribunaj republican ch'a l'avìo an man l'aministrassion dla giustissia, conforma al drit republican. Con Sétim ël podej amperial as rinfòrsa anvers a col dij patrissi, ma ant sò compless a ven motobin andebolì. An total, soe arforme tut sùbit a smijo travajé mach për via che la part negativa as ës-ciairerà mach ant ij temp longh, e për via che chiel a l'ha assè d'autorità militar e personal për fé quadré le còse franch tutun. Caracala Caracala (211–217) Ël fieul ëd Sétim, March Aureli Antonin, la gent a lo dis "Caracala", e parej a passa a la stòria. Rivà al podej a sërca dë continué la polìtica 'd sò pare. Për ëslarghé anco' dë pì la base polìtica imperial, con la Constitutio Antoniniana dël 212 a-j da la pijn-a sitadinansa roman-a a tuti j'abitant lìber dl'Imperi. As preuva a vagné consens ëdcò coj travaj pùblich, e famose a son soe Terme an Roma. Coma euvra d'architetura a farà da model për vàire temp, ma 'l conses sossial Caracala a l'oten nen gnanca parej, e vàire àutri aument dë stipendi ai soldà as jë travond l'inflassion. Sensa pa pì savej coma gavess-la l'imperator as preuva a fé la vos gròssa, butand vàire gent an galera e pijand-ne vàire an ostagi, ma dël 217 a ven massà an manera nen tant ciàira. Macrin (217–218) Tempi Capitolin ëd Volubilis, an Àfrica, antitolà a Macrin Macrin a ven contà ant la dinastìa contut ch'a fussa nen parent ëd gnun dij Sever. Coma cap dla guardia Pretorian-a a l'é present quand Caracala a ven massà. Vàire stòrich a chërdo che a masselo a sia stàit pròpe chiel. Ël Senà a-j conferma la nòmina bele ch'a sia un sivalié, e parej a resta 'l prim imperator a nen esse ëd famija patrissia. A l'é 'cò 'l prim imperator Bérber, che chiel a l'é african ëd Cesaréa (al dì d'ancheuj a resta an Algerìa e as ciama Cherchell). Macrin a lìbera vàire ostagi e përzoné ëd Caracala. As preuva a rend-se pì indipendent da 'nt l'esércit, antant evitand dë fé guèra an tute le manere, a peui ën butand un neuv sistema ëd paga ch'a-j da 'n salari pì bass ai soldà neuv. Sòn però a l'esércit a-j va nen tant giù, e për gionta quand ij Part a lo òbligo a combate Macrin a-i la fa nen a vins-je. Da na mira polìtica, Macrin a tira a pogesse al Senà e a limité l'anfluss dla famija dij Sever. A riess a liberesse ëd Giulia Dòmna, che tant a l'é giumaj veja e as lassa meuire ëd fam, ma nen ëd Giulia Mesa (magna ëd Caracala) e 'd soe fije Giulia Soemias e Giulia Maméa. Contut ch'a l'abia mandaje via dal palass imperial, lor a la chito nen lì dë comploteje contra da soa residensa d'Emesa, an Siria. D'ambelelì a riesso a fé sircolé la vos che 'l fieul ëd Giulia Soemias, Eliogàbal, a sia un fieul ilegìtim ëd Caracala, e donca ch'a l'abia chiel ël drit dë vnì imperator. Ij 18 ëd Magg dël 218, Eliogàbal a ven proclamà imperator dai soldà dla Legio III Gallica, an Siria. Sta legion a na taca un-a ëd Macrin davsin ad Antiòchia e a la vins, a j'8 ëd Giugn. Macrin, dont la pipart dij soldà a l'ha disertà, a peul nomach pì provesse a scapé. Ma a lo ciapo e a lo mando a mòrt an Capadòcia. Eliogàbal Eliogàbal (218–222) Eliogàbal a l'ha pen-a 14 agn quand a ven imperator. An dzorpì a l'é stàit chërsù për fé tut n'àutr travaj: pijé sò pòst ereditari ëd cap prèive dla religion ëd la divinità sirian-a dël sol El-Gabal, dont a l'ha pijà 'l nòm. A-i va mach na minuta përchè tut l'ossident a taca a tajeje 'l colèt a Eliogàbal, ën contand tute le ròbe ch'as conto ëd lòn ch'as capiss nen. Për la gran massa dij roman ossidentaj a l'é la prima vira che as treuvo a contat con la mentalità oriental, e lòn ch'a-i riva a smon motobin ciàir che l'Imperi a sarà pro un sol, ma na mentalità comun-a a-i é nen. Eliogàbal a-i la fa gnanca a rivé a Roma che già vàire legion as arviro. J'arvire a ven-o crasà, e 'l giovo imperator a taca a dé via càriche a sò amis e parent, che ossidentaj a son nen. Àutr ëscàndol e àutre vos che vàire dij giovo ch'a në vagno a sio vagnasse sò pòst sota le coerte imperiaj. Tut sùbit soa relassion con le fomne 'd soa famija (Giulia Mesa e Giulia Soemias) a smija bon-a. Ma 'cò sossì a fa scàndol, quand a fa senatriss tant soa mari che soa granda. Për n'ossident ch'a l'avìa mai dàit libertà d'assion polìtica a le fomne sòn a l'é fin-a pess che la religion. Com imperator a l'é ëdcò Pontifex Maximus (cap dla religion), e fòrt ëd sò podej prima ròba a comanda dë gavé Jupiter da divinità prinsipal roman-a e a sò pòst bute-ie ël Sol Invictus, version latinisà d'El-Gabal. Për ij roman già scandalisà da lë spantiesse 'd n'àutra religion oriental ch'a capisso nen (ël cristianésim) sòn a l'é fòra da qualsëssìa deuit. A fa tiré sù un gran tempi ciamà Elagabalium ant sla còsta oriental dël Còl Palatin për anandié la venerassion dël sol, rapresentà da na meteorite nèira a forma cònica ch'a l'avìa mnà da Emesa. A fa scàndol 'cò soa costuma oriental dë pituresse la facia, che motobin prest a men-a la gent a dì ch'a sia un transessual. Ël giovo imperator a cangia 5 fomne an quatr agn, dont un-a as la pija bele che dal tempi dle Vestaj, për fé nasse nen un cit, ma na divinità. S'as conta che la tradission religiosa roman-a a vorìa che na vestal ch'a tocava òmo a la dovèissa esse sotrà viva a l'é belfé anmaginesse la reassion ëd la gent. Comsëssìa, për tant che la manera dë fé d'Eliogàbal a sia poduje smijé dròla ai roman (e a la gent dël dì d'ancheuj), a bin vardé as trata mach ëd comportament che për l'orient a j'ero normaj, e che a l'avìo na rèis motobin antica ant le costume, për esempi, dl'antich Egit. Ëd lòn ch'a l'abia fàit (e sempe che a l'abia fàit chèich-còs) ant sël pian aministrativ a l'é rivane bele gnente. I soma mach che un bel moment soa granda (Giulia Mesa) as rend cont che da na mira polìtica chiel e soa mari Giulia Soemias a fan pì darmagi che profit. Parej as buta d'acòrdi con l'àutra sua fija, Giulia Avita Maméa për passeje la coron-a al fieul ëd chila, Lissànder Sever (ch'a l'ha mach 13 agn). Dapress a vàire complòt Eliogàbal e soa mari a saran massà dai Pretorian, e Lissànder a pijerà la coron-a. Lissànder Sever (222–235) Lissànder Sever Lissànder Sever a lo ciamo parej mach ij roman, sò nòm vèir a sarìa Marcus Julius Gessius Bassianus Alexianus. Se già Eliogàbal a l'era na masnà, chiel a l'é fin-a pì cit e a-i resta d'autut sot a soa mari Giulia Avita Maméa, che an pràtica a l'é chila a goerné l'imperi. Giulia a capiss che vàire ròbe dël règn d'Eliogàbal a son stàite esagerà orientaj për ij roman, e a pensa bin dë liquidé 'l problema ën ficand tut coma drolerìa religiosa d'Eliogàbal. Parej ël tempi as sëra, la pera nèira d'El-Gabal a la ven mandà andré a Emesa, e as créa l'utiss giurìdich dla Damnatio memoriae, che a consist ant lë scanselé da qualsëssìa papé e lìber fin-a mach la mension dla person-a condanà. Nen restand-je ëd document, për Giulia a l'é belfé vende soa anterpretassion dël comportament dl'imperator mòrt, ch'a l'é peui cola ch'a l'é rivane a nojàutri. Ma a l'é nen mach Eliogàbal a esse dovrà coma pera da scàndol. As fa passé un provediment che a-j fa diviet a le fomne fin-a mach dë rintré ant ël Senà. An total, Giulia a fa na polìtica ch'a sarìa pro piasuje a August: la forma a la mòla, la sostansa as la ten. As preuva ëdcò a sbassé jë spèise militar, ën arpijand la polìtica ëd Macrin, ma ambelessì gnanca chila a-i la fa nen a deteje lege ai soldà. Che l'Imperi a sia an crisi as ës-ciàira 'cò da fòra, e j'anvasion a ven-o un-a dapress a l'àutra. An Orient l'Imperi dij Sasànid a-j pija 'l pòst a col dij Part, e as mostra bele dlongh motobin pì agressiv e organisà. Giulia a peul ëd sigura nen fesse vëdde a comandé chila l'esércit, e Lissànder a-i la fa pen-a pen-a a fermé ij Persian. L'anvasion as fërma, ma la situassion a l'é che le legion a fan tut lòn ch'a veulo e a scoto pì gnun. Dël 233 Lissànder a celebra un trionf ch'a l'é motobin esagerà rispet a l'ésit dla guèra. L'ann dapress a taché a son ij German an Galia. Quand Lissànder as preuva a caté la pas për evité dë resté ant le man dij militar, lor-lì a proclamo imperator un general, Massimin ëd Tracia, e peui a masso Lissànder e soa mare. Eredità polìtica dij Sever Con ij Sever as anandio a s-ciairesse j'efet longh dla crisi dël 165. Na popolassion diminuìa e rovinà a peul pì nen dé basta soldà, e gnanca 'd sòld për paghene dj'àutri. Cala-ie 'l nùmer dj'abitant a-i cala 'cò col dle person-e ch'a peulo esse anteressà a vagnesse 'l pan da legionari, e për gionta l'esércit a l'é l'ùnich ant la posission dë determiné la polìtica. A venta felo chërse për riesse a difend-se, arpijesse e avej torna 'd sòld, ma a felo chërse n'imperator a va a l'arzigh d'esse deponù da n'utiss polìtich ch'a l'é motobin pì fòrt che nen ël mèistr ch'a dovrìa dovrelo. E peui për paghelo a-i va dël metal për bate moneda, metal che ant le cassie dlë stat a-i é pì nen. Economìa La solussion che ij Sever a anandio a l'é cola (an bon-a sostansa) dë bate moneda fàussa. La moneda fondamental dij pagament a l'esércit a l'é d'argent, an lega ëd bronz për stabiliselo. Sta cita part ëd bronz con lor a la taca a monté, e a la tirerà drit a monté finchè, antra 'n sécol, ste monede ëd l'argent a l'avran mach pì 'l nòm. La gent a l'é nen fòla e l'arzultà a l'é che as anandia viaman un fé neuv: col dla tesorisassion dle monede veje, an lega bon-a. Parej al dì d'ancheuj soens j'archeòlogh a treuvo dij tesorèt ch'a smijo motobin pì antich ëd lòn ch'a son (soèns ëd pì che un sécol), che la gent a scondìa la moneda bon-a, e cola corenta sensa valor ch'a l'andèissa pura. As anandia ëdcò n'inflassion mai pì finìa, coma për nojàutri a l'é belfé figuresse. A smija nen, però, che ij roman a sio mai riessù a capì bin le rèis econòmiche dël problema, e parej 'cò sossì a l'é anda-ie ant sla gheuba dël maleur dal ciel, na marca che le divinità a l'ero nen contente. Aministrassion Antra ij provediment polìtich dij Sever a-i é la prima serie d'aument dë stipendi esagerà ai militar (ch'a-i da l'andi a l'inflassion), e cola da deje dle posission aministrative ciav a gent dla class dij sivalié al pòst che a gent dij patrissi. A gavo 'cò via j'ùltim tribunaj republican ch'a l'avìo an man l'aministrassion dla giustissia conforma al drit republican. Caracala a gava via tute le distinsion antra italian e provinsiaj, con soa Constitutio Antoniniana dël 212. A l'é 'd cost moment-sì che ij piemontèis d'antlora a ven-o sitadin roman a tuti j'efet. La mancansa 'd na coltura comun-a Ël règn d'Eliogàbal a l'é rivelator ëd coma vàire lòn che a l'é tramandasse coma opinion pùblica roman-a a fussa mach l'opinion ëd Roma sità e tut al pì dl'ossident. Rivelatris a son dzortut le vos ch'a coro rësgoard a imperator e cristian, tuti e doj orientaj fòra-via. Se a sente parlé dl'Ucaristìa la gent a capìa che ij cristian as mangèisso le masnà, ën pensand a un prèive oriental a taco a conté ch'a në fasa da pende e da vende, dzortut basand soe conte ansima a un concet stravirà ëd prostitussion sacrà. Lòn ch'a sia rivà da bon i lo savroma mai, dzortut për via che ij cristian, na vira rivà al podej, a faran gnente për separé la propaganda da la realtà. D'àutra part, a n'han pa la conveniensa. La divinità sirian-a Baal (dont a-i ven El-Gabal) a l'é un-a dle pì maltratà da la Bibia e la religion dël Sol Invictus a l'é miraco 'l concorent pì potent dël cristianésim, antra le religion orientaj. E parej ij cristian a-j faran fé a Eliogàbal na figura anco' pì da ciola. A resta na situassion pitòst paradossal, però, ën essend che a mné al podej ël cristianèsim a sarà pròpi n'adorator dël Sol Invictus, Costantin ël Grand. Là prima preuva dj'orientaj coma goernant dl'Imperi a l'é pro nen dle pì fiamenghe. Se j'ossidentaj a capisso nen l'orient, almanch a giudiché dai Sever l'orient a smija frëmm ai temp ëd Cleopatra la Grand e 'd sigura a l'ha gnun-a idèja ëd lòn ch'a l'abio ant la testa j'ossidentaj. Mach Macrin a smija gavess-la mej, ma chiel a ven da 'nt n'Àfrica setentrional ch'a l'é romanisà fin dai temp republican. D'àutra part i parloma d'un mond che a l'ha pa gnun mojen ëd comunicassion ëd massa, e andova mach le class àute (ma àute da bon) a peulo permëtt-se dë viagé. E con l'ecliss total dla produssion literaria an latin (dël III sécol dGC bele che tuti j'autor dl'imperi a scrivo an grèch) a l'é gnanca ch'a peula ess-ie na manera për fé conòsse le idèje dl'ossident an orient. Sta situassion d'avej un gargnòtola econòmich (l'ossident) ch'as pòrta da gigant polìtich a la darà motobin prest l'andi a le secession. Ma për adess ël gigant econòmich (l'orient) a l'é e a resta un gargnòtola polìtich. Për rivé a mné na cossiensa polìtica an orient a-i andran Dioclessian e peui ël Cristianésim, antra sent e subia agn. Le fomne Antra le mila neuve esplosive ëmnà a Roma dai Sever a-i é la prima vira dle fomne come soget polìtich. 'Cò costa a l'é na costuma oriental motobin veja, che però a riess nen a trapiantesse a Roma. Contut ch'a l'abia mai avù na nòmina formal, an pràtica Giulia Avita Maméa a l'é la prima amperatriss roman-a, e 'cò la prima fomna oriental ch'as renda cont che për podej goerné ij roman na fomna a l'ha da manca d'un mas-cc da mandé anans a fé figura. La copà a-j va motobin mal, ma soa solussion a vnirà peui clàssica ant l'Imperi Roman d'Orient. Clàssica a resterà 'cò la reassion fòbica dj'ossidentaj a la vista ëd na fomna ch'a comanda, tant che anco' ses sécoj pì tard, sot a Irene, as riverà fin-a a proclamé n'imperi barbàrich (l'Imperi Roman Sacrà dij Franch) pitòst che arconòsse n'amperatriss roman-a.