Dinastìa Flavia

La dinastìa Flavia a l'é la sconda dinastìa imperial roman-a. A l'é durà dal 69 dGC al 96 dGC.

J'amperador

Vespasian (69–79)

Vespasian a l'é un general motobin an gamba ch'a l'ha arseivù 'l contròl ëd la part oriental dl'imperi (visadì ëd la pì gran part dle finanse roman-e). An prinsipi a pògia Galba, ma mòrt-ie chiel a decid dë pijé 'l podej. Na vira ch'a l'é massasse Oton, Vespasian a-i la fa a buté sota contròl jë scòrte ëd gran anvernaj ëd Roma, ch'a resto an Egit. Sòn a-j da la possibilità dë bate sò ùltim rival, Viteli. Ij 20 da dzémber dël 69, ij partisan ëd Vespasian a pijo Roma e Viteli a l'é massà bele che da sò soldà. Ël dì dapress Vespasian, ch'a l'ha già 60 agn, a l'é confermà amperador dal Senà.

A Vespasian a-j daran la colpa d'esse stàit un ditator ch'a l'ha liquidà ij podej democràtich dël Senà, ma as trata mach ëd j'ésit finaj d'un prossess ch'a l'é anandiasse bele che sot a August e dzortut sot a Tiberi. Che la posission dël Senà a la sia vnùita mach pì cola d'un nodar as ës-ciàira bele che da 'nt la datassion ëd soa ancoronassion. Ant ij papé a-i sarà sempe mach la data dël 1 ëd luj, visadì quand sò soldà a lo proclamo amperador, al pòst dij 21 dë dzémber, data dla conferma dël Senà.

Aministrassion fiscal

Për deje deuit a na situassion finansiaria malbutà Vespasian a fa chërse j'ampòste e a në buta 'd neuve. Dlë 73 as pija la qualìfica ufissial ëd Censor, e parej as treuva a podej analisé e riorganisé ij dat fiscaj ch'a detérmino j'ampòste, e che soèns a son vej ëd pì che 100 agn. Ant le cassie dlë stat parej as cumula na balansa positiva, che a ven dovrà për vàire travaj pùblich.

Aministrassion polìtica

Coma censor a manda via ij senator ch'a-j dan contra e dël midem temp a dësveujda la base étnica e polìtica dël Senà, ën slargand ël nùmer dij senator da 200 a 1.000. Squasi tuti ij neuv a rivo da fòra Roma, dzortut da 'nt l'Italia e da 'nt le provinse ossidentaj, e tuti a-j devo soa nòmina mach a chiel. As compiss parej da na mira formal col prossess che a men-a a identifiché Roma pì nen con la sità, ma pitòst con lë stat ant sò compless. S'a l'é vèira che 'l Senà a l'ha viaman manch ëd podej, a l'é 'cò vèira ch'as treuva a esse motobin pì rapresentativ ëd l'opinion pùblica dl'imperi, che nen mach ëd na sità sola. E 'cò sossì a l'ha da ess-ie, sota a tante crìtiche ch'a l'é tirasse a còl da jë scritor roman.

Aministrassion sivil

Soa a l'é la prima comission ëd l'Amphitheatrum Flavium (Colossé); soa 'cò la costrussion d'un forum ch'a l'avìa an posission sentral un Tempi dla Pas. A treuva 'd fond ëdcò për la coltura, ën creand a Roma na càtedra ëd retòrica. L'avej slargà l'atension dël goèrn da Roma a tut l'imperi a da sò efet positiv ant le provinse, dzortut an cole ossidentaj. L'imperator a favoriss dzortut la provinsa d'Hispania (Spagna e Portugal dël dì d'ancheuj) andova pì che 300 sità e borgh a arsèivo ij drit ëd latin. As anandia con chiel na pì gran urbanisassion ëd le provinse ossidentaj, che fin-a sì a l'ero restà an condission anco' pitòst barbàriche.

Aministrassion militar

Da bon general as sagrin-a dzortut dë fé pì difendìbij ij confin. Ma a tira 'cò le consegoense polìtiche dla crisi dël 69, quand le legion a l'ero butasse a deje dapress a personalità locaj, identificand-se pì col teritòri andova a j'ero stansià che nen con lë stat. Sòn a l'era rivà dzortut për via che la gent a la fasìa 'l soldà andova a l'era nàita, e dapress a Vespasian lolì a podrà pì nen rivé: j'unità ausiliarie a ven-o fàite ëd gent foresta e mës-cià, an manera ch'a peulo pì nen dësvlupé gnun-a posission étnica. Edcò la dislocassion dij soldà a cambia, e le gran concentrassion a sparisso. Le legion a son tute spatarà e isolà l'un-a da 'nt l'àutra, për evité ch'a peulo butesse ansema ampressa daspërlor. E a-i cambia 'cò la base ëd reclutament: ij legionari a devo pì nen esse për fòrsa italian, a peulo fé 'l soldà 'cò ij sitadin dla Galia e dla provinsa d'Hispania. A l'é nen mach ël Senà a vnì pì rapresentativ ëd l'imperi ant sò compless, e per ij teritòri dël Piemont (antlora part ëd la Galia) a l'é 'l prinsipi dël servissi militar.

Tit (79–81)

Tit, ël fieul pì vej ëd Vespasian, a l'é stàit chërsù a pòsta për fé l'imperator e a l'arsèiv la pì bela educassion ch'as peula deje a na masnà 'd coj temp. A l'é stàit un bon general sota a sò pare, dont a l'ha pijait ël pòst an orient dapress a che a l'avìa faje da agiut, ëvnisend a la fin comandant ëd la Siria e dla Giudéa. Ambelessì a doma l'arvira dj'Ebréo, che a resta un-a dle question militar pì gròsse ëd coj temp-là. A divid con sò pare la dignità ëd Cònsol për vàire agn. Quand a riva al podej la gent a l'é un pòch sagrinà da soa costuma dë compagnesse con element nen vàire rispetàbij dla sossietà roman-a (ma con j'euj djë scritor patrissi sòn a peul 'cò mach vorej dì ch'a fusso ëd popolan normaj). Comsëssìa, a riess a fesse un bon nòm ampressa, ëdcò con dij provediment ëd bon-a grassia, coma arciamé da 'nt l'esili vàire person-e che sò pare a l'avìa mandà via da Roma.

Sò curt règn a resta marcà da disgrassie: dlë 79, ël Vesuvi a fa n'erussion ch'a dròca Ercolan e Pompei, dl'80 un gran feu a brusa gran part ëd Roma midema. Tant ëd soa popolarità a la fin dle fin a-j ven da soa generosità ant l'arcostrussion dapress a ste tragedie. Un dij travaj dont Tit as sent pì orgolios a l'é col dl'anfiteatr anandià da sò pare. Dl'80 a n'organisa l'inaugurassion bele che a cantié anco' duèrt, con në spitàcol motobin costos ëd 100 gladiator, spitàcol ch'as réplica për 100 dì. Tit a meur dl'81, quand a l'ha pen-a 41 agn. Al dì d'ancheuj as chërd ch'a sia mòrt ëd maladìa. A sò temp a l'é 'cò disse ch'a l'avèissa falo massé sò fradel për pijeje 'l pòst, ma ancheuj a smija na ròba campà për aria. Cola ch'a sia la rason ëd soa mòrt, la gent a piora për soa mancansa e a lo piorerà për vàire.

Domissian (81–96)

Domissian a l'é 'l fradel pì cit ëd Tit, e a në pija 'l pòst quand Tit a meur. Sot a sò règn la relassion tribulà col Senà a riva a na situassion ëd crisi. La cumulassion dij podej ëd Cònsol e Censor a l'é stàita anandià da Vespasian coma provediment straordinari, provediment che chiel a sërca dë fé vnì istitussional, ma sensa feila. Soa costuma dë mostresse an pùblich viaman pì 'd soèns con j'ansegne militar da Imperator a l'é 'n colp definitiv a la concession dl'amperador coma princeps: a Domissian a-j pias buté bin an ciàir chi ch'a comanda.

Ën avend dij rapòrt tribulà col Senà Domissian as fa un contrapèis ëd la popolassion ëd Roma. Sot a chiel as anandia la costuma dle distribussion ëd prodot a gràtis, e jë spitàcoj dël Colossé a ven-o regolar, antramentr ch'as continua 'l programa ëd travaj pùblich ëd sò pare e sò fradel. A vardé da 'nt la balansa fiscal a smija esse un bon amistrator, për tant ch'a spenda a man larga coj ch'a-j ëvniran dapress a troveran le cassie dlë stat motobin ësgnore.

Con chiel però as presenta torna l'efet dla ragnà d'intrigh e congiure ansima a la testa dj'amperador. Cheidun a pensa che sòn a sia 'cò l'efet d'esse stàit chërsù coma etern ëscond, nen destinà a goerné e che mai a l'avìa avù dj'ancàrich andipendent e na chèich pijn-a responsabilità, anans che trovesse amperador. Dl'89, chèich-còs a cambia an soa testa, dapress a l'arvira ëd Antonius Saturninus, goernator e comandant an Germania. As anandia na burà d'arest, esecussion e confische (che miraco a l'han soa part ant la situassion positiva dle finanse stataj dapress a sò règn).

An bel moment ël sospet a lassa pì fòra gnun, e fin-a la gent ëd soa famija as ësbaruva. Dël 96 a ven massà da 'n complòt organisà da la part dël Senà ch'a-j dava contra, da Stefanus (ël curator dl'eredità ëd Giulia Flavia, ch'a l'era mòrta), element dij Pretorian e bele che l'imperatriss soa fomna, Domissia Longin-a. A tuti j'efet a l'é un colp dë stat dël Senà, ma a sarìa nen stàit possibil se le repression ëd Domissian a l'avèisso nen butà ansema contra a l'amperador vàire element sossiaj diferent.

Eredità polìtica dij Flavi

Ij Flavi, për tant ch'a sio nen durà vàire, a l'han salvà l'imperi. Tuti e tre a son stàit criticà dzortut për sò but ëd sentralisé viaman dë pì lë stat, ma antant soe arforme a l'han travajà e a son peui durà fin al III sécol. A son na dinastìa d'autut militar e sot a lor la posission dël Senà a ven viaman pì cita. Con lor as completa la transission da Princeps (prim sitadin) a Imperator (col ch'a comanda): podej polìtich e podej militar a ven-o bele che sinònim e la component sivil ëd la sossietà roman-a a l'ha pì gnun-a vos an capìtol.

La vitòria ëd Vespasian a l'é la prima dimostrassion che l'orient a val pì che l'ossident, ma ant sël pian polìtich sòn a l'avrà anco' nen dj'efet pràtich e la balansa dël podej a-j resterà anco' a vantagi dl'ossident. L'orient a l'ha an man la pì part dla produssion ëd gran e a contròla ël 100% dle rote comersiaj roman-e dël comersi forest. L'onda longa ch'a mnerà a la fin dël podej ossidental a l'é già antramentr ch'as àussa.

Con lor, an tute le manere, as anandia la transission da stat identificà con na sità dominanta sola (Roma), a stat coma compless ëd teritòri con parità ëd drit sivij. Për ël Piemont a son amportant përché a l'é con lor che ij sitadin roman piemontèis a arsèivo ij drit ad Latinitas e a fa un pass anans anvers a la pijn-a sitadinansa.