Longobard

La Coron-a 'd Fèr dla Lombardìa ch'as dovrava për ancoroné ij Rè longobard. Ij Longobard (soèns ciamà 'cò mach lombard) a j'ero na tribù germànica che formasse ant ël Nòrd Euròpa a l'era peui tramudasse ant sël Danubi e che da 'ntlà a l'ha anvadù l'Italia, ch'a l'era an man ai roman orientaj. Sòn dël 568, ën essend sò rè Alboin. Soa ocupassion a l'é nen stàita completa, e a con lòn a l'ha s-ciapà an manera definitiva l'unità polìtica dël teritòri italian roman. Ëd soa part a l'han fane 'l Règn dij Longobard, ch'a l'é durà fin dël 774, quand a l'han peui conquistalo ij Franch. Con lor as anandia n'evolussion dël concet midem d'Italia, ch'a sarà mai pì cola ch'as antendìa për Italia ai temp dl'imperi roman. Le conte ansima a sò nòm e a sò prinsipi La conta pì completa d'andoa a vnisèisso ij Longobard, ëd soa stòria e ëd soe costume a l'é la Historia gentis Langobardorum (Stòria dla gent dij Longobard) ëd Pàol Diàcon, scrivùa dël sécol ch'a fa VIII. Comsëssìa, Pàol midem a dovrava na sorgiss pì veja d'un sécol, la Origo Gentis Langobardorum (Adoss dla gent dij Longobard). Origo Gentis Langobardorum La Origo a la conta la stòria 'd na cita tribù ciamà Winniler ch'a la stava ant sn'ìsola dij pais nòrdich ciamà Scadanan. (Ël Codex Gothanus a scriv che sti Winniler an prinsipi a stavo tacà a na dòira ciamà Vindilicus ai confin pì estern ëd la Galia.) Ij Winniler a sarìo stàit divis antra tre partìe, dont un-a a sarìa andàita via a sërchesse dla tèra neuva. La rason dla migrassion as pensa ch'a peula esse stàita la dzorapopolassion. Coj ch'a son andàit via a j'ero comandà da doj fratej: Ybor e Aio, ansema a soa mari Gambara. Parèj a sarìo rivà ant le tere dë Scoringa, che miraco a peulo esse cole dla rivera dël Mar Bàltich ò pura dël Bardengau an riva a Elba. Scoringa a l'era goernà dai Vàndaj, sot a sò cap, ij fratej Ambri e Assi. Costi-sì a l'avrìo smonuje ai Winniler dë serne antra paghé tribut ò fé na guèra. Ij Winniler a j'ero giovo 'd bon coragi e dë paghé a son arfudasse, disend che "A l'é mej difende la libertà con j'arme che macessla pagand." Ij vàndaj anlora a sarìo prontasse a la guèra e a l'avrìo ciamaje consej a soa divinità, Godan. Godan a l'avrìa dije che a vinse a sarìa stàit col che chiel a l'avèissa vist për prim a l'alvesse dël sol. Ij Winniler a j'ero nen tant coma ij vàndaj e Gambara a l'ha ciamaje agiut a la déa Fréa. La déa a l'ha dije dë feje fé sù ij cavej a tute le fomne dij Winniler e fessje passè ant sla facia tan-me ch'a fussa na barba, e ch'a marcèisso ansema a sò òmo. Parej Godan a l'ha vist për prim pròpe ij Winniler, e a l'ha ciamaje a Fréa "Ma chi ch'a son sti barbalonga?" e Fréa a l'ha faje, "Sgnor, it l'has pen-a daje sò nòm, adess daje la vitòria." D'antlora ij Winniler a sarìo stàit ciamà Longobard (peui latinisà an Lombard). Historia gentis Langobardorum Pàol Diàcon a l'ha scrivusse soa Historia antra 'l 787 e 'l 796. Chiel midem a l'era 'n fra catòlich e 'n cristian convint. Për via 'd lolì, le conte pagan-e ëd soa gent midema a jë smijavo "fòle" e "mach da rije". Pàol a fortìa che 'l nòm "Longobard" a vnisèissa da 'nt l'amzura 'd soe barbe. Teorìe dël dì d'ancheuj Na teorìa moderna a fortiss però che la version prima 'd sò nòm: "Langobarden" a la vnisèissa da Langbarðr, un dij nòm d'Odin. Priester a fortiss che quand ij Winniler a l'han cambiasse 'd nòm an "Longobard" a l'han 'cò cambià soa religion, ën passand da sò veja religion dla fertilità a cola d'Odin, e che sta decision cultural a l'abia servù da base për l'identificassion tribal. Fröhlich a buta ij midem event a l'anvers e a fortiss che col passagi a la religion d'Odin ij longobard a sio fasse chërse la barba për ësmijeje a la figura dë sta divinità-sì ant le conte tradissionaj, e che peui a l'abio fin-a fasse ciamé 'mè chiel. Bruckner a fa noté che 'l nòm dij Longobard a l'é motobin colega a la religion d'Odin, ch'a vnisìa ciamà "barbon" ò "barba-grisa", e che 'l dovré dël nòm ëd përson-a Ansegranus ("col ch'a l'ha la barba dle divinità") a preuva che ij longobard ëd soa divinità a pensèisso pro lolì. Archeologìa e migrassion Fasend la combinassion dle conte dë Strabon (20 dGC) e 'd Tàcit (117), a-i ven fòra che ij longobard a vivèisso a le boche d'Elba davzin a la tribù dij Càuci, pen-a dapress a l'ancamin dl'era cristian-a. Strabon a dis che ij Longobard a stasìo da tute doe le bande d'Elba. L'archeòlogh tedësch Willi Wegewitz a l'ha identificà vàire simiteri dl'Eta dël Fèr ant sël bass cors d'Elba coma Longobard. Sti simiteri a travajavo a cremassion, e për sòlit a resto datà dal sécol ch'a fa VI aGC fin al III sécol dGC, e con lòn a smija malfé pensé ch'a-i sio sta-ie dij gran moviment për coj temp-lì. Le tère dël bass cors d'Elba a-i intro an cola dla Coltura ëd Jastorf e peui a son ëvnùite Germàniche d'Elba, e a resto diferente da 'n cole antra Rèn, Weser e Mar dël Nòrd. Lòn che j'archeòlogh a l'han trovà a dis che ij longobard a j'ero dij campagnin. Cronologìa I sécol La prima mension dij Longobard ch'a sia rivane a l'é stàita fàita antra 'l 9 dGC e 'l 16, da lë stòrich ëd cort roman Veléio Patércol, ch'a-j compagnava a na spedission roman-a coma prefet ëd cavalerìa. Patércol a dis che ij Longobard "a son pì gram che nen ij sòlit sërvaj germànich". Tàcit a dis ch'a j'ero na tribù djë Suebi, e ch'a jë stasìo sot a Marbod, rè dij Marcomann. Marbod a l'era an pas coi roman, e për lolì ij Longobard a son nen trovasse ant la confederassion germànica comandà da Armini ant la Bataja dël Bòsch ëd Teutoborgh dël 9 dGC. Dël 17, a l'anvers, la guèra a-i é sta-ie antra Armini e Marbod. Tàcit a registra: “ Pa mach ij Cherusch e sò confederà... a l'han armasse, ma fin-a Semnon e Longobard, tut e doj nassion djë Sueb, a son andaje ansema contra la sovranità 'd Marbod... J'armade... a l'ero possà minca un-a da soe rason, Cherusch e Longobard as batìo ij prim për sò vej onor e j'àutri për soa neuva andipendensa... ” —Tàcit, Annales. II, 45. Dël 47, a l'é sta-ie bataja antra ij Cherusch, ch'a l'han mandà via da 'nt soe tère sò neuv cap, l'anvod d'Armini. A butelo torna al comand ëd soa tribù a son pròpe ij Longobard, che quindi a son già assé fòrt da controlé la situassion e decide 'l destin ëd na tribù che, pen-a 38 agn anans, a l'avìa comandaje an soa bataja për l'andipendensa. II sécol Migrassion dij Longobard. Ch'a-i bata ansima col rat për ëslarghelo A mità dlë II sécol, ij Longobard a rivo 'cò ant la Rhineland. Conforma a le conte ëd Tolomé, la gent suébica dij Longobard a la va sté a meridion dla tribù dij Sugambr, ma a la resta ëdcò tacà a Elba, antra le tère dij Càuci e cole djë Sueb, lòn ch'a mostra na fase d'espansion. Ël Codex Gothanus a parla 'cò dël borgh ëd Patespruna (al dì d'ancheuj Paderborn) an conession coi Longobard. Cassio Dion a conta che pen-a prima dle Guère dij Marcomann, 6.000 antra Longobard e Ubi a l'avìo passà Danubi për anvade la Panònia. A l'avìo përdù, e con lòn a l'avìo lassa perde, ën mandand-je Balomar, rè dij Marcomann, coma ambassador a Aelius Basaus, aministrator roman dla Panònia. Parej a l'avìo fàit pas e a j'ero tornass-ne a ca soa, che per ij Longobard a vorìa dì le tere dël bass cors d'Elba. A truch e branca dël midem temp, Tàcit ant sò Germania (98 dGC), a dis dij Longobard: “ Për ij Longobard, a l'anvers, l'esse nen an vàire a l'é gran mèrit. Për tant ch'a l'abio dle tribù motobin potente tut antorn as në stan tranquij, përchè a basso mai la testa e a l'han nen pau dla guèra ” —Tàcit, Germania Tre sécoj ëd quasi-sparission Da lë II sécol anlà, vàire tribù germàniche dij temp ëd Tiberio a l'han pijàit l'andi a formé dle gran union tribaj, dont a son nàit ij Franch, j'Alamann, ij Bàvar e ij Sasson. A peul esse che antra 166 e 489 ij Longobard a sio sparì da 'nt la stòria roman-a për via ch'a j'ero tramudasse talment andrinta al teritòri dla Gërmania che gnun a l'ha pì savune gnente fin ch'a son nen torna ëvnùit an riva a Danubi. Ma a peul 'cò esse ch'a sio trovasse anglobà ant na gran confederassion 'cò lor. Ël candidà pì probàbil për n'ipòtesi parej a sarìo ij Sasson. Comsëssìa, a l'é dzortut belfé che 'l gròss a sia tramudasse, ma che na part pitòst consistenta a la sia restà andaré e a la sia stàita ciapà antra ij Sasson dla region, antramentr che mach coj ch'a l'ero nen fërmasse a sio tenusse 'l nòm ëd Longobard. Ël Codex Gothanus a scriv ch'a sarìo stàit sota ij Sasson dël 300 dGC, ma che peui sò rè Agelmond a l'avrìa portaje a arviresse. Dla sconda mità dël IV sécol, ij Longobard a l'han lassà soe ca, miraco për fam, e a son ambarcasse an soa migrassion finitiva. La gran migrassion La stra ch'a l'han fàit an soa migrassion dël 489, da ca soa a "Rugiland", a l'ha passà vàire pòst: Scoringa (ch'as pensa a fussa ca soa, an riva a Elba), Mauringa, Golanda, Anthaib, Banthaib, Vurgundaib (ò Burgundaib). Conforma al Cosmògraf ëd Ravënna, Mauringa a l'era la tèra a est d'Elba. Ël passagi për rivè a Mauringa a sarìa stàit motobin sagrinà, che la tribù dj'Assipit (Usipetes) a l'avrìa negaje 'l passagi për soe tere. Për arzòlve la question a sarìa organisasse 'n combatiment antra ij doj òmo pì fòrt dle doe tribù, ël longobard a l'avrìa vinsù, e parej a l'avrìo fa-ila a passé. Ël prim rè dij longobard, Agelmond, dla casà 'd Gughingher, a l'avrìa regnà për 30 agn. Partì da Mauringa a sarìo rivà an Golanda. Lë Schmidt a pensa che ës pòst a restèissa anco' pì a est, miraco ant sla banda drita d'Oder. Schmidt a considera che 's nòm a fussa midem che Gotland e a vorèissa mach dì "tèra bon-a". Sta teorìa-sì a l'é belfé ch'a l'abia sò sust, Pàol Diàcon a conta ëd na vira che ij Longobard a l'han passà 'n fium, e an efet a podrìo esse rivà an Rugiland ën passand për l'àutr cors d'Oder për le pòrte 'd Moravia. Sortend da 'n Golanda, a l'avrìo passà Anthaib e Banthaib fin a rivé a Vurgundaib. Vurgundaib as chërd ch'a fussa la veja tèra dij Borgond. An Vurgundaib, ël camp dij Longobard a sarìa stàit atacà dai "Bulgar" (che a l'é belfé ch'a fusso j'Unn) e a son stàit batù; Rè Agelmond a l'é stàit massà. Dapress a sòn la coron-a a sarìa andaje a Laimicho, ch'a l'era giovo e a l'avìa na gran veuja dë vendiché Agelmond. A l'é belfé che ij longobard a sio resta sot a j'Unn dapress a che a l'avìo ciapaje, ma peui a son torna alvasse sù e a l'han batuje, ën massand-ne vàire. Sòn a l'ha daje motobin tant botin e confidensa, e "... a son fasse pì dësgagià ant le question ëd guèra." Cola ch'a sia la vrità, la fin ëd soa migrassion a l'ha mnaje ant sla riva drita 'd Danubi, d'andoa a sarìa peui parti-ie soa anvasion dl'Italia roman-a. Për l'artìcol ansima a l'anvasion e a lë stat longobard italian, ch'a varda Règn dij Longobard. La società longobarda dij temp dle migrassion La monarchìa longobarda a l'era pa arditaria, ma la coron-a a passava për elession. Ij re longobard as peulo contesse a l'andré fin a anviron al 380 dGC, visadì al prinsipi dla Gran Migrassion. L'istitussion monarchica antra tribù germàniche a l'é dësvlupasse coma ditatura militar për avej un comand unificà quand a në fasìa da manca. Schmidt a pensa che le tribù germàniche a fusso ordinà an canton e che soa prima forma 'd goèrn a fussa cola 'd na ciambréa general ch'a la sernìa ij cap sivij e militar dij canton. Sta gent a l'é belfé ch'a fussa sernùa antra 'n nùmer limità ëd nòbij. A fòrsa d'esse sempe an guèra a l'é vnùit che la figura dël rè a l'é trovasse a rapresenté la popolassion, ma lòn a l'ha nen fàit an temp a gavé via d'autut l'anfluss dla popolassion ant sla monarchìa. Pàol Diàcon a conta dla strutura tribal dij Longobard dij temp dla migrassion e a dis: ... për podej avej pì 'd gent ch'a fèissa la guèra, a l'avìo la costuma dë liberé vàire ëd coj ch'a trovavo s-ciav, e dë garantije soa libertà. Soe costume a j'ero dë confërmejla ën dand-je na frecia e ën disend-je certe paròle an soa lenga. St'emancipassion total a smija ch'a la dèisso mach Franch e Longobard. Dzorvivense longobarde ant la coltura piemontèisa Dapress a soa migrassion an Italia ij longobard a son peui ëvnùit un-a dle component étniche stòriche dla popolassion piemontèisa, ën lassand vàire marche 'd sò passagi ant ël parlé dla gent. Antra vàire àutre ròbe, soa memòria a l'é rivà fin al dì d'ancheuj ant ël topònim dla region Lombardìa, la paròla barba, dal longobard bas (barba da 'nt la part dël pari) la paròla scòssa (che la part pì anfluensà dai Franch a dis fàuda) con sò deriva scossal (equivalent ëd faudal) Arferiment