Pàul ëd Tars

Pàul (Sàul) ëd Tars a l'é stàit ël pì infatigàbil predicator dël cristianésim. J'anformassion su soa vita as treuvo dzortut ant j'At d'apòstoj, scrivù da sò dissìpol Luch antra 'l 61 e ël 63, e ant le litre ëd Pàul midem. La formassion Sàul a l'era nà a Tars an na famija ebrea asià dla diàspora antra ël 5 e ël 10. Për nassensa, a l'ha 'l privilegi d'esse sitadin roman. Soa famija a l'ha smonuje na rèida educassion farisea. Sàul a l'é stàit mandà a Gerusalem për frequenté la scòla dl'avosà rabin Gamaliel ël vej e a l'ha amprendù ij métod esegétich dovrà antlora dai rabin. Vers ël 30-33 a rintra a Tars, andoa a fà 'l mësté ëd fabricant ëd tende, travaj ch'a l'é belfé a l'abia ardità da sò pare e che a-j përmëttrà ëd mantense. Vers ël 34-36 a l'é a Gerusalem, andoa a assist a la lapidassion dë Stevo. A l'é d'acòrd coj ij lapidator, ma a partìssipa nen a l'esecussion: la rason probàbil a l'é che antlora Pàul a l'èissa men ëd vintessinch agn, l'età mìnima për podèj giustissié un condanà a mòrt. La conversion al cristianésim Ancarià da j'autorità ebree, Sàul a dovìa andé a identifiché ij cristian ch'a j'ero arfugiasse fòra 'd Palestin-a pr'ëscapé a le përsecussion, aresteje e mneje a Gerusalem për ch'a fusso processà. Antramentre ch'a va a Damasch a-i riva l'aveniment sentral ëd soa vita, ch'a men-a a soa conversion: a dis che Gesù ëd Nàsaret a l'é aparuje a l'amprovista an na granda lus. La vision a lo fà robaté për tèra e a lo fà vnì bòrgno. A restrà chèich di a Damasch; Ananìa a lo anstruiss an sël cristianésim e a lo batesa. Pàul a ancamin-a a prediché a Damasch, lòn ch'a pròvoca ël ghignon dj'ebreo. A l'é obligà a chité la sità, an lassandse sghijé dai murajon andrinta a na cavagna. A va an Arabia, andoa a resta për un pòch. Peui a part për Gerusalem, anté ch'a fa conossensa con Pero e con chiel-sì, Giaco e Gioann a peul controlé la dutrin-a ch'a mostrava. A l'é torna confrontà al ghignon dij giudé e a dev rintré a Tars. Pì tard, a colàbora con Bàrnaba a Antiòchia, anté ch'a prédica dzortut ai grech. Durant un perìod ëd dificoltà dij cristian ëd Gerusalem a l'é ancarià ëd porteje j'agiut cujì dai cristian d'Asia. Cand ch'a rintra, a l'é ancarià con Bàrnaba ëd na gròssa assion missionaria an Asia minor. Ij viage missionari Pàul a l'ha fàit quatr grand viage missionari, durant ij quaj a l'ha spantià ël cristianésim. Soa técnica ëd predicassion a l'era sempe l'istessa: ël saba 'd matin a andasìa a la sinagòga dla sità anté ch'a predicava Gesù a j'ebreo. Soens sòn a provocava dij batibeuj e Pàul a l'era scassà da la sinagòga. Antlora a predicava ai pagan. Ël prim viage missionari Vers j'agn 45-48 as dësrola ël prim dij sò viage missionari, ël pì curt ma pien d'aventure. Durant ës viage Pàul e Bàrnaba a patisso dle përsecussion violente, dzortut da la part dij giudé. A part da Antiòchia për Seléucia, ël pòrt d'Antiòchia, peui a séghita fin-a a Cipro. A dësbarca a Salamin-a e a argionz Pàfos për tèra. Da Cipro as na part për l'Asia minor: Atalia, Perge e Antiòchia ëd Pisidia. A lo scasso e a va a Icònio. Peui a riva a Listre, andoa a l'é lapidà. A variss e a part vers Derbe, peui a va a Perge e a Atalia për ambarchesse për Antiòchia. A fonda dle comunità cristian-e an scasi tute se sità. Ël concili ëd Gerusalem Antratant, a Antiòchia a l'era ancaminasse a dëscute an sl'obligassion për ij pagan convertì al cristianésim d'ubidì a la laj ëd Mosé: chèiche partìe ëd giudé cristian a pensavo che ël batésim a bastèissa pà e ch'a ventava ëdcò pratiché la sirconcision për fé part dël pòpol ebreo. Cand ël concili dj'apòstoj a l'é convocà, ëdcò Pàul a-j partìssipa. A na seurt tut somà 'me ël vagneur, bele che për nen bolversé la sensibilità dij giudé a së stabilisso dle régole da rispeté ëdcò dai pagan convertì: le condission ëd Giaco. Lë scond viage missionari Compagnà da Sila, Pàul a vìsita le comunità ëd Licaonia e Pisidia. A fa tapa a Derbe, peui a va a Listre anté ch'a lo argionz Timòteo. A lo fa sirconcide, përchè, tanme ebreo, a-j fussa possìbil ëd viagé ant l'amper roman sensa avèj da manca d'autorisassion. Ij viagiator a van vers la Frigia e la Galissia, për rivé a Tròade. Ambelelà Pàul a rancontra Luch. Pàul e Luch a passo për mar an Macedònia. A rivo a Neàpoli e a Filip, anté ch'a fondo la prima comunità cristian-a europenga. Apress avèj predicà, a son vìtime ëd na përsecussion e a devo chité la sità. A van a Tessalònica e a Berea, continuand a subì le përsecussion dle partìe ebree dla diàspora. Chità Sila e Timòteo a Berea, Pàul a va da sol a Atene. Ambelelà a patiss un gròss faliment: an presentand-se a l'areopagh, a lo anvito a smon-e ël cristianésim. A lo scoto fin-a ch'a ancamin-a a nonsié l'arsuression ëd Gesù: ambelessì a son pa pì dispòst a scotelo. An fondand-se an sle dutrin-e ëd Platon, a penso che ant l'òm l'ànima a sia separà dal còrp e ch'a sia ampërzonà an chiel-sì. Për sòn, a-i peul pa essie l'arsuression dël còrp. A chita Atene për andé a Corint, anté ch'a riess a fondé na comunità motobin dinàmica, che dle vire a-j darà 'd problema dzortut për ël caràter un pòch ciacotàire dij corint. Ambelessì Pàul a scriv soe doe litre ai tessalonicèis. A Corint, Pàul a l'é acusà dai giudé dnans al pro-cónsol roman Galion d'antroduve un cult neuv, contrari a la laj. Tutun a l'é assolvù e liberà. Për mar a argionz Éfeso e Cesarea. A la fin torna a Antiòchia an Siria. Ël ters viage missionari Ël ters viage ëd Pàul a l'é 'l pì longh dij sò viage missionari. A l'ancamin a-j va dapress a l'itinerari dël second. Traversà Frigia e Galissia, Pàul a riva a Éfeso. A l'é d'ambelessì che a manda soe litre ai corint. A Éfeso, ij fabricant ëd quadret ëd la dea Artémid as arviro contra 'd chiel, përchè a l'avìa convertì vàire efesin convincendje a chité ël cult ai dé. Pàul a dev ëstërmesse. Calmasse torna la situassion, a part për la Macedònia e peui a va a Corint. An cost perìod a compon le litre ai galat e ai roman. Dël 58, Pàul a va a Filip, Tròade e Milet. Peui a va a Cesarea e a Gerusalem, andoa a pòrta ai cristian pòver ij sòld arcujì ant le comunità ch'a l'avìa fondà. Ël dì ëd Pentecòst a men-a ant ël templi quatr giudé d'Asia minor ch'a l'avìo fàit vot ëd nasirà e a paga për lor. Chèich ebreo d'Asia minor a pròvoco dij batibeuj contra 'd chiel, an acusandlo d'avèj fàit intré dij pagan ant la part sentral dël templi, anté ch'a podìo nen andé, sota pen-a ëd mòrt. Pàul a l'é salvà da l'antërvension dël tribun Lisia, ch'a lo pija për n'agitator egissian. Prima d'esse ampërzonà a fa 'n discors a la furfa e a conta soa conversion. Ël di apress a l'é anterogà dal sinedri, ma a riess a fé rusé ij sò acusator, basandse an sle discussion antra farisé e saducé an sl'arsuression. Torna ampërzonà a speta d'esse processà. Un neuv complòt ëd chèich giudé a l'é parà da l'antërvension dël novod ëd Pàul. Pàul a l'é portà antlora a Cesarea, dal procurador Felis. Chiel-sì a chërd a soa nossensa, ma a lo goerna përzoné, miraco an ësperand d'esse pagà da Pàul për soa liberassion. Për vagnesse l'apògg dij giudé, ël sucessor ëd Felis, Fest, a veul ëmné Pàul a Gerusalem, ma chiel-sì as opon e, antant che sitadin roman, a fa apel a l'amperador. Antlora a l'é mnà a Roma. Ël quart viage missionari Dël 60 Pàul a riva a Roma, dòp d'un viage aventuros për mar. Përzoné a Roma antramentre ch'a speta ël process, a peul profité ëd na libertà relativa: a l'é nen ampërzonà, ma a viv an n'alògg privà sota 'l contròl d'un soldà. A peul donca consacresse a l'apostolà. D'ës perìod-sì a son j'ansidite litre dla përzonìa, visadì cole ai colossèis, ai filipèis, a Filémon e a j'efesin. Ij darié agn Doi agn apress sò ariv, Pàul a l'é liberà, dagià che ij sò acusator as son nen fasse vëdde. Ambelessì j'At d'apòstoj a chito e për ël perìod apress i l'oma pòche anformassion su Pàul. Soa litra ai roman an fa savèj ch'a vorìa andé an Ëspagna e a l'é belfé ch'a-i sia andaje, 'me ch'a fortiss Clement ëd Roma (vësco ëd Roma da l'89 al 97 anviron) an soa litra ai corint e ël Cànone ëd Muratori dël 180 anviron. Clement an dis ëdcò che Pàul a l'é stàit arestà e decapità a Roma sota Neron (ch'a l'é mòrt dël 68). La decapitassion con la spa a l'era considerà na condana onorévol, arzervà ai sitadin roman. Le litre Le litre ëd Pàul ëd Tars a formo l'epistolarì pì arnomà al mond. A son rivane tërdes litre atribuìe a chiel. Coste, scrivùe antra 'l 51 e ël 67, a resto antra ij document pì antich dël cristianésim e a në smon-o dij particolar ëd la vita dle comunità cristian-e ant le prime desen-e d'agn apress la mòrt ëd Gesù ëd Nàsaret. As trata për sòlit ëd litre ëd sircostansa, ch'a smon-o pa na tratassion teològica o catachética sistemàtica, ma a son pitòst un complement ëd la predicassion oral che Pàul a l'avìa già fàit ant le vàire comunità. An efet, possà da l'anvìa d'evangelisé pi 'd gent possìbil, as fërmava pòch ant le comunità ch'a fondava; pen-a che la comunità a mostrava ëd podèj marcé da sola, chiel a nominava un cap e a partìa, an restand tutun an contat epistolar pr'ësciairì dij pont ch'a podìo esse nen ëstàit capì bin, frené le deviassion, dé dle régole ëd dissiplin-a, përfessioné sò ansegnament. Lë stil 'Me ch'as costumava a l'época, Pàul a scrivìa nen soe litre daspërchiel, ma a-j detava a në scrivan. L'andi dë scritura a l'era dë 70-80 paròle a l'ora an media, donca scrive na litra a l'era un travaj dë sman-e e son a spiega përchè ëd tansantan a-j son ëd problema ëd concatenassion lògica ant ij test ëd le litre. Lë schema dovrà da Pàul a l'é col sòlit ëd le litre d'antlora: n'adrëssa ëd salut, un còrp ch'a conten na part ëd dutrin-a e na part d'esortassion, na conclusion con ij salut. An së schema a peulo peui ëdcò intré dij resumé stòrich o àuto-biogràfich e d'imn cristian.