Diciara dij drit ëd la përson-a e dël sitadin (1793)
 La Diciara dij drit ëd la përson-a e dël sitadin dël 1793 (an fransèis: Déclaration des droits de l'Homme et du citoyen de 1793) a l'é un papé polìtich. A l'é stàit ëscrivù dij temp ëd la Rivolussion fransèisa, da na comission dont a fasìo part, antra j'àutri, Louis Antoine Léon de Saint-Just e Marie-Jean Hérault de Séchelles. La pi gran diferensa antra costa e la stesura dël 1789 a l'é sò andi egalitarista. J'autor ëd la Diciaramodìfica_-_P2539_-_Mus%C3%A9e_Carnavalet.jpg) Soèns as fortiss che a scrive 'l test a sia stàit dzortut Hérault de Séchelle, dont stil dë scritura as treuva ant la pipart dij papé dla comission ch'a l'ha scrivù 'cò la Costitussion Fransèisa dël 1793 ("Costissution ëd l'ann I"). Ma as conta 'cò che Saint-Just, ën spitand ch'a-j tajèisso la testa dapress al colp dë stat ëd j'8 ëd Termidòr, a l'abia dit ëd la Diciara: “A la fin dle fin, mé travaj a l'é tut ambelelì”. Ël contnù polìtichmodìficaL'esse tuti midem coma prim drit natural ëd la përson-amodìfica L'egalitarism a l'é l'aspet fondamental ëd la Diciara dël 1793. An sò scond artìcol, l'esse tuti midem a l'é 'l prim drit mensionà, (dapress a-i ven-o libertà, sigurëssa e proprietà privà). L'artìcol 3 a dis "Tute le përson-e a son mideme për natura e dadnans a la lege". A në ven che, për j'autor d'ës papé, l'esse tuti midem a ven anans ëd la lege coma drit natural, visadì coma 'n fat ëd natura ch'a peul nen esse regolamentà, ma mach arconossù. Già al dì d'antlora a-i era na scòla 'd pensé ch'a disìa che libertà e egalità a fan ampressa a desse contra l'un-a con l'àutra: an efet la libertà daspërchila a gava pa le diferense sossiaj, për via che comsëssìa a-i resto dle diferense naturaj (ëd talent, anteligensa e via fòrt). Sta scòla 'd pensé-sì a la fortìa che 'l goèrn a dovèissa mach pairé a goernè la libertà e a proclamé l'egalità natural, e che peui a la fin dle fin la libertà a l'avrìa avula vinta ansima a l'egalità sossial, për via che la gent a son tuti diferent për talent, e a resto lìber dë profitesse 'd soe diferense. La question solevà da sta diciara a l'é donca cola ëd coma arzòlve le diferense sossiaj.
Sti drit-sì a son considerà la "2nda generassion dij drit ëd la Përson-a", visadì ij drit econòmich e sossiaj (la prima generassion a ciapa ij drit naturaj e polìtich). A son drit che për esse difendù a ciamo na pigran anfluensa dlë stat, për rivé a conseguì 'l but ëd la sossietà, coma stabilì da l'artìcol 1: ël boneur comun. La protession ëd la LibertàmodìficaLa libertà përsonal a resta sempe 'n drit primari, e për chèich aspet a la resta 'cò definìa pì 'd precis che nen ant la Diciara dël 1789. A resto garantì an forma esplìcita la libertà 'd religion, ëd riunion e dë stampa (artìcol 7), ëd comersi (artìcol 17), ëd petission (artìcol 32). A resta 'cò proibìa la s-ciavitù, con na formulassion motobin ciàira che a esclud che la përson-a coma tal a peula esse mercificà (sòn an limitassion ëd l'artìcol 17, che a legalisa qualsëssìa sòrt ëd comersi).
La protession dël sitadin contra a sò goèrnmodìficaSe për vàire manere costa a resta na diciara che al dì d'ancheuj as podrìa disse socialista (për via dj'amplicassion ant ël sens d'antervent statal ant la vita sossial për la realisassion dël boneur comun) , a l'ha però 'cò dj'aspet motobin libertari. L'ampiant dël sistema 'd protession ëd la përson-a da lë stat a l'é fàit ëd vàire artìcoj, e a da bin l'idèja ëd coma j'autor a lo considerèisso n'aspet fondant ëd la Diciara, e nen mach un contentin formal. Doi artìcoj a deurbo l'anunciassion ëd le garansìe, an disend codì ch'a fa da manca dë buteje, e dand un quàder legal ëd garansìa normal.
Comsëssìa j'autor a nòto che a peul pa ess-ijne 'sé d'un quàder ëd garansìa normal, quand la garansìa a l'é dàita pròpe contra a coj che 'l quàder normal a lo gestisso, visadì contra a lë stat midem. A rivo parej dj'artìcoj ch'a l'han ël but ëd definì 'n quàder pì largh, andova lë stat a chita d'esse dzora al sitadin, për ëvnì a esse mach na contropart d'un conflit.
L'art. 27 a definiss pa lòn ch'a s'antenda për "porté via la sovranità", ma l'artìcol 25 a definiss che la sovranità midema a l'é identificà "ant la gent", e quindi gnun a peul ciamela al pòst dël pòpol. A-i é gnun dùbit che sta forma-pensé-sì a l'abia avù 'n gran anfluss ant sël goern rivolussionari dij temp dël Teror. Amportant a l'é 'cò l'identificassion antra përson-a sìngola e còrp sossial antregh, fissà da l'artìcol 34, che a stabiliss un dovèr sossial ëd protession ëd la përson-a sìngola (ma dël midem temp a lìmita la libertà andividual, ën fasend-je òbligh a tuti dë bogesse coma còrp sossial). La serie dle garansìe antistataj as sëra con cola pì fòrta, stabilìa da l'artìcol 35.
L'artìcol 35 tut sùbit a peul ësmijé mach un dobion dël 33, ma a l'é nen parej. An efet ël test ëd l'artìcol a tramuda l'arvira a l'opression da 'nt ël camp dij drit a col dij dovèr sossiaj. Cola 'd nen arviresse a chita-lì d'esse na decision possìbila, e a ven na forma 'd tradiment. Sòn a l'é possìbil ch'a sia stàit n'efet ëd l'anfluss ëd Saint-Just, che dij temp ëd la stesura d'ës papé-sì a l'era rivà a prospeté lë bzògn ëd castighé j'element passiv ëd la sossietà. As trata comsëssìa ëd n'event sensa precedent: col ëd në stat ch'a-j comanda a la gent d'arviresse contra a chiel midem (e ch'a fissa fin-a le condission ëd l'arvira). Anteressant a l'é 'cò che ij compilator dël papé as lìmito nen a pensé a le forme d'opression clàssiche, visadì a cola dël goernant ant sël goernà, an sens burocràtich, ma che (e a l'é belfé ch'a sia la prima vira ch'as në fa mension) as faso ëdcò 'l problema dël conflit generassional:
Dzorvivense e anfluss ëd la DiciaramodìficaContut che sta diciara a la sia pa mai stàita aplicà, (coma d'àutra part la Costitussion ëd la Prima Repùblica), la stòria a l'ha mostrà che për tut ël sécol ch'a fa XIX ij fransèis a l'han peui aplicasse daspërlor l'art. 35; vàire vire con sucess (1830, 1848) e dj'autre sensa bonfin (1870). La snista fransèisa a l'ha possà për rivé a l'aplicassion ëd la Diciara fin ël prinsipi dël sécol ch'a fa XX. Ëdcò 'l prim ësbòss ëd la Costissution ëd la Quarta Repùblica Fransèisa a-j fasìa arferiment a costa version-sì dla "Diciara dij Drit". Al dì d'ancheuj a sarìa malfé trové në stat ch'a garantissa da na mira formal parej ij drit dont a l'artìcol 35 ëd la Diciara. Comsëssìa, ës concet a l'é pa dësparì con la Rivolussion Fransèisa. Che arviresse contra 'n comportament statal contrari ai drit ëd la përson-a a sia 'n dovèr a l'é stàit a la base dl'ampiant d'acusa dël Prossess ëd Norimberga, a la fin ëd la Sconda Guèra Mondial, e a l'é servì a demolì l'ampiant difensiv ch'a fortìa che ij gerarca nasista a l'avèisso mach obedije a dj'órdin. An diression anversa, ël conflit antra esigense dël còrp sossial e libertà dla përson-a sìngola, esplicità da l'artìcol 34, a vnirà viaman pì fòrt ant j'evolussion ëd la teorìa polìtica europenga, ën rivand a la pijn-a contraposission antra stat totalitari e democrassìe dël sécol ch'a fa XX. Për un dësvlup pì articolà dël problema dël conflit ëd generassion a ventrà spité j'agn '960, con sò moviment ëd jë student. L'arzigh ëd dovré categorìe anacronìstichemodìficaLa Diciara a nass ant ël clima ideològich ëd la Rivolussion fransèisa, e contut che la costuma dë divide le posission polìtiche antra drita e gàucia a nassa pròpe dë sti temp-lì, a sarìa malfé provesse ad anquadrela ant jë schierament dël sécol ch'a fa XX. Dij temp ëd la Diciara 'l concet ëd conflit ëd class a l'é anco' pa formulà coma basament ideològich ëd la snista. Ij Decret ëd Ventos (an fransèis Ventôse Decrees) ëd Saint-Just a son mach un provediment finansiari d'emergensa motobin davsin a lë schema d'emission ëd j'assignà, pa 'n chèich programa polìtich ëd redistribussion dël redit. E d'àutra part ij Decret a vniran mai aplicà, gnanca coma pian d'emergensa, e un dij sagrin evident ëd la Diciara a l'é pitòst col ëd garantì proprietà privà e libertà 'd comersi, ant un sens che al dì d'ancheuj as dirìa liberista. L'identificassion antra përson-a e còrp sossial fortìa da la Diciara a l'è pì part antegral ëd lë spirit nassionalista dla Prima Repùblica, che nen n'anticipassion ëd temàtiche dla snista marxista ò dlë spìrit sossial-totalitarista dël prim Fassism. A-i é però gnun dùbit che a la rèis ëd l'evolussion dël pensé polìtich ch'a l'ha mnà a la drita sossial-nassionalista e a la gàucia classista dël sécol ch'a fa XX a sio j'idèje dij Giacobin, dont la Diciara a resta antra ij testament pì àut. La midema Diciara, con so spìrit egalitarista, a sarà un-a dle fondamenta polìtiche ch'a mneran François-Noël Babeuf e sò compagn, pen-a chèich agn dapress, a fé 'n gran sàut anvers a la snista classista, e a lassé dij pass coma
Comsëssìa, ëdcò antlora a resterà an sospèis la division finitiva antra fassism sossial, sniste classiste e sniste libertarie. Anco' dël 1828, ël proget ëd decret econòmich për la regolassion ëd le comun-e 'd travaj, prontà dal compagn e cambrada 'd Babeuf Filippo Buonarroti, a smon n'andi ch'as peul lese tant coma davsin al corporativism fassista (nonostant la terminologìa dë snista) che al sindacalism anàrchich:
Anliure esternemodìfica |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||