Dresda

Dresda (Dresden an alman) a l’é na sita dla Gërmania ëd 543.825 abitant (31/12/2015). A l'é la capital dël Land (Stat Federal) dla Sassònia. A l'é situà arlongh ël cors dël fium Elba e a l'é ëdcò un pòrt an s'ës fium. Clima La sità a l'ha 'n clima doss, mersì a le colin-e dantorn e ai vàire lagh e baciass. Conomìa La sità as treuva davzin a d'amportante arserve ëd lignite e a l'é piassà arlongh ëd bon-e vie ëd comunicassion, lòn ch'a l'ha cissà l'atività comersial e andustrial: chìmica, eletrotécnica, mecànica ëd precision (utiss për la fotografìa e l'òtica), andustria dla siràmica, dël véder, dël vestiari e dl'alimentassion. Coltura A Dresda a-i é n'università fondà dël 1828 e vàire anstitussion d'anstrussion sientìfica e artìstica. Stòria e dësvlup sitadin Ij prim ansediament anté che al di d'ancheuj a-i é la sità ëd Dresda a armonto a l'àuta età 'd mes (sécol ch'a fa X), cand dle partìe ëd pëscador ëslav a l'han tirà su ij sò vilage an sla riva drita dl'Elba: un ëd si vilage as ciamava Dresdany. Apress, ël margravi Dietrich ëd Meissen (1195-1221) a l'ha fondà na sitadin-a, Alstadt, an sla riva gàucia dl'Elba, pròpe an facia dël vilage slav, che antlora a l'han dilo Neustadt. Ma già ant un papé dël 1216, le doe località a comparisso unìe, con ël nòm ëd Dresda. Già a l'ancamin dël sécol, ant la part a snistra dël fium, a l'é dësvlupasse un mërcà flòrid. Për soa bon-a posission e sò clima e mersì al lest dësvlup dj'atività d'estrassion e ëd comersi ant l'Erzgebirge, Dresda a l'ha tòst pijà na posission ëd prim pian antra le sità sàsson, tant che Enrich l'Avosà ëd Wettin, margravi ëd Meissen, a l'ha sernula tanme capital ant ël 1270. Dël 1287 a l'é stàit livrà ël gran pont an sl'Elba. Mòrt-ie Enrich, Dresda a l'é stàita ocupà dai re ëd Boemia, peui dal margravi ëd Brandeborgh. Dël 1319 a l'han rendula ai Wettin, che dël 1423 a l'han otnù ëdcò ël tìtol ëd duca ëd Sassònia Wittemberg. Lor-sì a l'han fàit ëd Desdra na vera sità, da la planimetrìa regolar. Dël sécol ch'a fa XIV a l'é stàita costruìa la Ca dla comun-a, peui dësblà dël 1707, e n'àutr mërcà a l'é stàit tirà su an sla riva drita dl'Elba. Ant ël 1485, al moment ëd la division dla Sassònia, la capital a l'é passà al branch albertin dla ca ëd Wettin. Dël 1491, un feu a l'ha dëstruvù scasi d'autut la sità, ma ij sò abitant, che a l'época a l'ero mach 4500, a l'han vitman torna tirala su, con ëd fortificassion neuve. Dël 1559 a l'han fabricà un neuv arsenal che, apress vàire modìfiche, ant ël 1887 a l'é dventà ël musé Albertinum. Ël castel, che an orìgin a l'era fàit ëd bòsch, a l'é stàit trasformà e agrandì an sël lat est conforma a la fasson dël tard Arnassiment, ma fin-a a mità Ses-sent ij travaj a son andàit pian, për via dla Guèra dij trant'agn. Dël 1539 la sità a l'ha aderì ëd fassion ofissial a l'Arforma. Ant la sconda mità dël sécol ch'a fa XVI Dresda a l'é riva a n'àut livel ëd benesse: le min-e ëd carbon, piomb, aram e stagn a mnavo 'd richëssa, antratant che na borzoasìa angignosa a duvertava vàire atività andustriaj, dont cola dla lan-a e, pì tard, la produssion ëd cristaj e porslan-a. Malgré le guère e ij contage, a l'é vitman rivà a na popolassion ëd 63.000 abitant. Dël 1685 un feu a l'ha torna bolversà la sità; apress, Wolf Caspar von Klengel a l'ha elaborà ël prim proget për na neuva sistemassion dl'abità an sla riva drita dl'Elba, proget realisà ant j'agn a ven-e. Dal sènter d'ës setor a partìa na stra prinsipal (Hauptstrasse) ch'a së slargava viaman, an ësbocand a l'autëssa dël pont ch'a mnava a la riva gàucia. Na sconda via (Königstrasse) a rivava fin-a al Palass giaponèis, n'edifissi a quatr ale dovù a j'architet Matthäus Daniel Pöppelmann e Zacharias Longuelune, destinà a archeuje le pressiose colession ëd porslan-e. An fila arlongh la riva opòsta dël fium, conforma a l'esempi dël Canal Grand ëd Venessia, as trovavo j'edifissi pì elegant, dont l'ansidit Zwinger. Ant ël sécol ch'a fa XVIII, durant ij regn d'August II e August III, a son ëstàit vàire j'artista e ij fonsionari ch'a son vnù a travajé a Dresda. Con soa longa stòria ëd capital e residensa real dij Re dla Sassònia, Dresda a l'é vnùita un dij sènter artìstich e culturaj pì important d'Euròpa. La sità a l'é tristement conossùa per avèj patì un dij pì terribij bombardament ëd la stòria dl'umanità, ij 14 ëd fërvé dël 1945, ant la Sconda Guèra Mondial. A së stima ch'a-i sio stàje tra ij 65.000 e ij 135.000 mòrt. L'antregh sènter ëd la sità a l'é andàit brusà e ëdcò dj'àutri quarté a son stàit devastà. Ël bombardament a l'è stàit vivament contestà përchè Dresda, sità arnomà për soe blësse artìstiche, a l'avìa gnun-e installassion militar e a l'era nen n'obietiv stratégich tal da scusé n'assion violenta parèj.