Famije lenghìstiche

Introdussion

L’òm a l’è sempe stàit antëressà, për ël dabzògn ëd capisse, a la varietà ëd lenghe che a esisto al mond, e a l’é sempe stàit stupì da la quantità e diversità ëd le lenghe.

La Bibia, për esempi, a spiega la diferensa ëd le lenghe con la stòria dla Tor ëd Babel. Ant la Génesi, as conta che la gent ëd la pianura ëd Sennaar a l’avìa ancaminà a fé la tor për rivé al siel, ma Nosgnor a l’avìa castigà cola superbia confondenje le lenghe e spatarandje. Lë stòrich grech Eròdot a conta che Psammétich I, faraon egissian dël sécol che a fa VII prima ëd Nosgnor, a l’avìa comandà ëd ten-e an isolament doe masnà, fin-a a quand a l’avèisso nen amparà a parlé. La prima paròla che le masnà a l’avìo dit a l’era stàita “bekos”. Jë scriba dël faraòn a l’avìo dëscurvì che a l’era na paròla frigia che a vorìa dì “pan”, e a l’avìo dessidù che ël frigio, na lenga anatòlica, a l’era la lenga originaria dla Tèra.

Prima ëd rivé aj nòsti temp, a-i è ancora Dante che, ant ël De Vulgari Eloquentia, a mosta d’avèj vist bastansa ciàira la parentela antra lenghe romanze.

Un pòch dë stòria

A venta rivé al 1786, quand che sir William H. Jones a marca l’inissi djë studi indoeuropeìstich, con un famos discors:

“	Ël sànscrit, cola che a sia soa antichità, a l’è na strutura fiamenga, pì giusta dël grech, pì larga dël latin, e pì rafinà sia dl’un che ëd l’àutr; an pì, a l’ha sia ant le rèis dij verb che ant le forme gramaticaj na parentela sì streita che as peul nen consideresse un cas; sì s-ciassa che gnun filòlogh a podrìa esamineje tùit tre sensa pensé che a sio nassù da na sorziss comun-a che, miraco, a-i è giumai pì nen. A esisto l’istesse rason , ëdcò se nen s-ciasse parèj, che a fan pensé che sia ël gòtich che ël séltich, miraco mës-cià a na lenga diferenta, a l’abio ëdcò l’istessa sorziss dël sànscrit. A l’istessa famija a vent gionté ël përsian antich	”

Da lì a pòchi agn , la famija indoeuropea a l’è stàita arcostruìa an pien. Con l’istess método sientìfich a son stàite arcostruìe le famije semìtica, uràlica, austronesian-a e pòche àutre.
Da j’agn 50, Joseph H. Greenberg a l’ha ancaminà a travajé con ël métod dla “mass comparison”, confrontand nen doe lenghe, ma desen-e ëd lenghe che a peulo esse amparentà. Ant ël 1963 a l’ha publicà un travaj an dova a classificava tute le lenghe dl’Africa an quatr famije, afro-asiàtica, nilo-saharian-a, nìger-kordofanian-a e khoisan. Costa classificassion dle lenghe african-e a l’ha avù na bon-a acetassion.
D’apress, Greenberg e ij sò anlev, a son dicasse a le lenghe american-e, e a l’han classificà tute le lenghe dij nativ american an tut an tre famije: amerindia, na-dene e eskimo-aleutina (1993). Costa classificassion a l’è nen tant assetà, pì che àutr përché jë studios american a continuo a vëdde tante pì famije.

Lenghe isolà

Bele con tut ël travaj che a l'é stàit fàit për classifiché le lenghe an famije, a-i é ëd lenghe che a arzisto a jë sfòrs ëd classificassion. J'esempi pì amportant a peulo esse ël Basch e ël Giaponèis.

Famije lenghìstiche

Le famije lenghìstiche pì consolidà che jë studi a l'han individuà a son:

lenghe parlà an Euròpa e Asia:

lenghe parlà an Àfrica (e ëdcò an Asia):

lenghe parlà an Asia:
- lenghe caucàsiche, che as divido an lenghe kartvéliche e lenghe nòrd-caucàsiche;
- lenghe altàiche;
- paleo-siberian: lenghe chukotko-kamchatkan (o chukchi-kamchadal) e lenghe yeniseian;
- lenghe yukaghir
- lenghe dravìdiche;
- lenghe sino-tibetan-e;
- lenghe giaponèise;
- lenghe àustriche (ò dàiche), che as divido an lenghe Austro-Asiàtiche, lenghe tai-kadai e lenghe hmong-mien;

lenghe parlà an Osseania e isole osseàniche:
- lenghe australian-e;
- indo-passìfich: lenghe papuan-e e lenghe andamanèise;
- lenghe austronesian-e;

lenghe parlà ant le Amériche: