Grecia antica

Grecia antica a son doe paròle dovrà për indiché la siviltà dëslupasse an Grecia continental, Albanìa, ant j'ìsole dël Mar Egeo, sle còste dla Turchìa, an Sicilia e ant l'Italia meridional (Magna Grecia).

La coltura greca a l'é stàita un fenòmeno omogeni che a l'ha rësguardà tuta la gent elénica che a l'avìa an comun la midema lenga e la midema religion.

Sota la mira cronològica le date a son pa sicure e gnanca arconossùe da tuti ni për l'inissi ni për la fin dël perìod grech antich. An general as pensa che l'época dla Grecia antica a peula ancaminé con la data dla prima Olimpìad (776 aGC), ëdcò se vàire studios a preferisso buté l'achit ëd la stòria dla Grecia antica apopré dël 1000 aGC. La data tradissional ch'a sara la fin ëd l'era greca antica a l'é considerà cola dla mòrt ëd Lissànder Magn, dël 323 aGC, o con l'integrassion ëd la Grecia ant l'Imperi Roman dal 146 aGC.

Achit

A l'achit as pensava che ij Grech a fusso na crosiera 'd pòpoj indoeuropengh tra Acheo, Jòni e Éoli che, rivà da nòrd, a sarìo fërmasse ant la part meridional dla penìsola balcànica a la fin ëd le sgond mileni aGC, combin ch'a-i sio pa 'd preuve archeològiche d'acòrdi con costa tesi. Sgond d'àutre teorìe a l'é pì fàcil che coste popolassion a sio mai ruvà an Grecia ma ch'as sio formasse ant ël cors ëd j'ani.

Apopré dël 1600 aGC, mersì 'dcò a l'assendent ëd la siviltà minòica, ant le pì grande sità dël Peloponèis, dla Beòssia, dla Tessaja e dl'Àtica coma Micen-e, Tirint, Argh, Tebe e Atene a l'é nàita na neuva siviltà, cola micenea.

Dal 1399 aGC, l'espansion acheo-jònica a l'é andàita anans vers j'ìsole egee, an fasend casché la siviltà cretèisa, e pì tard sle còste dl'Asia Minor, coma provà da la conta épica d'Omer che a l'ha cantane la Guèra 'd Tròja.

Apopré dël 1200 aGC, a son ruvà an Grecia d'àutri imigrant, dal nòrd j'ansidit pòpoj dël mar antramentre che dai Balcan a son ruvà ij pòpoj indo-europengh, ij Dòr, che a l'ha eliminà 'l podèj ëd Micen-e an fasend ancaminé n'época 'd decadensa.

Età 'd mes elénica (sécoj XII-IX aGC) e Àut Arcaism (sécoj IX-VIII aGC)

Dòp l'invasion dòrica, a l'é ancaminà n'época fàita da 'd "sécoj sombr", caraterisà da na crisi coltural e econòmica. La vnùa dij pòpoj dël nòrd ansema ai migrant che a andasìo ant j'ìsole ëd l'Egeo ò sle còste dl'Asia Minor, a l'han portà al dëspopolament ëd vàire region.

Ij comersi a son calà tanme l'economìa 'd palass: le cite comunità a l'avìo mach pì l'agricoltura e l'anlevament për dzorvive, e sota na mira coltural a-i é staje la sparission ëd la scritura e dl'architetura micenea. Ëdcò sota la mira polìtica a-i son staje vàire transformassion ant j'institussion: le cite comunità, cole che ant l'avnì a sarìo dventà le famose sità-stat, a son ëstàite goernà da un cap militar ch'a pijava 'l pòst dël re (wanax) miceneo e che a l'era giutà da na ciambrea d'ansian, nòbij e padron ëd la tèra.

Con j'ani a son formasse 'd dinàmiche teritoriaj coma 'l gradual abandon dij palass e l'"invasion" ëd le tère dla pian-a, fin-a a col moment assé pòvra 'd sità. Tutun, a venta nen pensé che l'ansidita Età 'd mes Elénica a sia stàita mach n'época negativa. Al contrari, costa fase a l'ha portà a la formassion d'element vreman amportant dal sécol ch'a fa VIII aGC e che a son peui stàit amportant për la formassion ëd la pòlis.

Costa época a l'é 'dcò famosa coma Età dël fer, a l'é cola dla prima creassion ëd manifaturà an fer, cissà 'dcò dal fàit che d'àutri metàj coma stagn e aram as trovavo nen an Grecia.

Jë stij dla siràmica ëd costa época a son ël protogeométrich e 'l geométrich, che a eufro 'd figure anti-realistiche, franch stilisà.

Arcaism mesan e tard (sécoj VIII-VI aGC)

Apopré a la fin dël sécol ch'a fa IX aGC a l'ha tacà na lenta ma amportanta trasformassion polìtica e econòmica an tut ël mond grech. Con ël cangiament ëd le condission econòmiche, la monarchìa a l'é fasse sempre pì débol e dla situassion a l'ha profità l'aristocrassìa, che dal sécol ch'a fa VIII aGC a l'ha pijà 'l podèj an tuta l'àrea egea.

La pòlis

Ant la Grecia antica la pòlis a l'era 'n sénter polìtich, econòmich e militar, guidà da 'd goern locaj e indipendent. Ël teritòri ëd minca sità a l'era formà da la sità midema, da sò murajon ëd sinta, e da le tère davzin al murajon che a l'ero dovrà për agricoltura e anlevament. Ël cheur ëd la sità a l'era l'agorà, sede dël mërcà e dla ciambrea popolar, leu fortificà për dësfende ij sitadin e anté che as trovava 'l templi dla divinità prinsipal.

Sgond l'opinion ëd vàire studios, la pòlis, ansema a la conformasion teritorial ëd la nassion greca, a l'é stàita l'antrap prinsipal a l'unità polìtica greca ma a venta arconòsse che ij gieugh pùblich, da l'àutra banda, a l'ero n'agiut amportant për formé l'unità coltural. Ij gieugh pì amportant a son ëstàit coj d'Olimpia dedicà a Zeus. Costa manifestassion as fasìa minca quatr agn a Olimpia e a l'é dventà tant famosa che la data dla I Olimpìad (776 aGC) a l'é stàita stimà coma achit ëd la datassion greca antica.

Colonisassion greca e ruse sòcio-politiche

Tra 'l sécol ch'a fa VIII e 'l sécol ch'a fa VII a-i é staje torna na granda migrassion con vàire arbat sota la mira sossial, polìtica e econòmica dla Grecia arcàica. Sta colonisassion-sì, causà da 'd contrast ëd classe, da guère tra sità e da la chërsua dla popolassion, a l'ha tocà sia l'àrea oriental (Tracia e Mar Nèir) che cola ossidental (Magna Grecia, Fransa e Spagna).

J'efet sòcio-econòmich ëd la colonisassion greca a son ëstàit bondos: spantiament e chërsua dël comersi e 'd tute j'atività artisanaj e andustriaj che con la nàssita ëd la moneda a l'han cissà la formassion ëd na neuva classa 'd mërcant che a l'ha peui creà 'd problema al domini dl'aristocrassìa sla società greca. An costa "neuva" società ij neuv rich, pijà cossensa 'd soa fòrsa e 'd soa amportansa, a l'han tacà a arvendiché 'l podèj che fin-a a col moment a l'era stàit controlà nomach da la veja aristocrassìa. Tra 'l sécol ch'a fa VII e 'l sécol ch'a fa VI le tension sossiaj a l'han portà a la nàssita ëd neuve laj o a lë s-ciòde dla tiranìa.

A Aten-e Pisìstrat a l'ha creà un goern tirànich che a l'ha guidà la sità an moment diferent ma për trent ani (apopré dal 561 al 528 aGC), an lassand ël podèj al fieul Ipia. A la fin dël sécol ch'a fa VI, dòp che Ipia a l'é cascà (510), Clisten a l'ha realisà n'ancreusa arforma dla constitussion atenèisa e sòn a l'ha marcà la nàssita ëd la democrassìa a Atene e ant ël mond (507).

Da l'ancamin dël sécol ch'a fa VIII a-i é 'dcò staje l'arnàssita dla scritura trames l'alfabet feniss che a l'ha mnà a l'achit ëd l'época d'òr dla coltura greca. An costa época a son ëstàite scrivùe euvre coma l'Ilìad, l'Odissea, ij travàj d'Esìod, la poesìa lìrica d'Alcman, Calin, Stesicòr e Tirteo. Sempre an costi ani 'dcò la filosofìa a l'ha tacà a bogé ij sò prim pass ant le colònie greche orientaj mersì a 'd figure amportante coma Talete, Anassimandr, Anassimen, Parménid e Eràclito.