Guèra spagneula-merican-a dël 1898

La situassion A parte da la dëscuverta ant ël 1492 da part ëd Cristòfo Colomb, Cuba a l'era restà sota la dominassion ëspagneula. Soa armada, soa polissìa, sò òr, soe colture ëd càuna da sùcher e ëd tabach, ij sò s-ciav e ij sò débit a j'ero aministrà da Madrid. A parte da la mità dël sécol ch'a fa XIX, l'arvira a covava. Jë Stat Unì a së tnisìo andaré, armanda j'arvirà ëd fasson pì o men segreta. Ai 15 ëd fërvé 1898 ël corassié USS Maine a l'é s-ciopà ant l'ansen ëd L'Avan-a, andasend a fond con 266 mèmber dl'echipage a bòrd; la nav da guèra a vnisìa a Cuba a protege j'anteresse merican: ij combatiment ch'a oponìo la Spagna e j'indipendentista a j'ero na mnassa për le piantason ëd sùcher, dont na gran part ëd j'arcòlt a l'era destinà al mërcà merican. La guèra Ël naufrage dël corassié a l'ha servì da pretest për n'antërvension merican-a. Cissà da la stampa e da na part ëd l'opinion pùblica, jë Stat Unì a l'han aussà la vos e a l'han blocà l'ìsola. Ai 24 d'avril la Spagna a l'ha diciairà la guèra, ch'a sarà stranomà Splendid little war dai merican, visadì la Cita guèra fiamenga. Costa a l'ha durà mach quatr mèis: la Spagna a dev tòst rend-se e un tratà 'd pas preliminar a l'é sot-signà ai 12 d'ost 1898. Le conseguense L'afirmesse dla dutrin-a Monroe Jë Stat Unì a na profito për gionz-se Porto Rico e l'ìsola ëd Guam e caté le Filipin-e për vint milion ëd dòlar. Da na mira ofissial, jë Stat Unì a j'ero vnù a giuté ij cuban ch'a sustavo l'indipendensa. An efet, l'antërvension merican-a a l'ha marcà na svòlta për jë Stat Unì, an consacrand 'me soa neuva polìtica strangera la dutrin-a Monroe. Costa-sì, enonsià dël 1823 dal pressident Monroe, a fasìa ëd tut l'emisfer merican la sfera d'anfluss esclusiv ëd jë Stat Unì. Cuba a l'é dventà an pràtica un protetorà merican, lòn ch'a durërà findi a l'ariv ëd Fidel Castro dël 1959. La dutrin-a dij débit dëspresiàbij Dëspujà ëd soe colònie, durant ij negossià 'd pas a Paris ant lë dzèmber 1898 la coron-a spagneula a l'ha ciamà comsëssìa ël pagament dij débit fàit da Cuba cand l'ìsola a l'era soa soa aministrassion. Ij merican a l'han però arpossà costa arcesta, considerand che ij débit a j'ero stàit amponù ai cuban con la fòrsa ëd j'arme. Sòn a l'ha arpresentà lë s-ciòde ëd na neuva dutrin-a a livel antërnassional: cola dij débit dëspresiàbij, formalisà da Alexander Nahum Sack dël 1927. Tutun, ij cas anté che sa dutrin-a a l'é stàita arciamà për gavesse dai fré fàit da 'n regim precedent a son restà ràir ant ël sécol ch'a fa XX.