Henri Poincaré

Henri Poincaré Matemàtich, fìsich e filòsof. La famija e soa gioventura Jules Henri Poincaré a l'era nassù a Nancy ël 29 d'avril dël 1854. Sò pare, Léon Poincaré, a l'era professor ëd medzin-a a l'Università ëd Nancy; sò barba, Antoni Poincaré, a l'era anspetor general dij Pont e stra e n'autorità arconossùa an meteorologìa. A l'avìa na seur pì cita, Aline Catherine Eugénie. A sinch agn a l'é vnù malavi ëd fasson greva e la difterite a l'ha obligalo a sté vàire mèis an convalessensa. Nen podenda avèj na scolarisassion normal, ij sò a l'han faje pijé dle lession privà; a eut agn a l'é andàit a la scòla regolar. La formassion A disneuv agn a l'é intrà, prim, a la Scòla politécnica; dl'otonn 1873 a l'é donca andàit a sté a Paris për podèj frequenté. A l'esam final a l'é surtì scond, ma mach përchè a l'era nen bon a dissegné; ël prim a l'é stàit un ch'as ciamava Marcel Bonnefoy. Poincaré a l'ha seghità soa formassion con tre agn dë studi a la Scòla dle min-e. An soa ciambrea dij 13 ëd giugn 1878, ël consèj dl'anstitù a l'ha diciairalo dign dël diplòma, con un total ëd 1672 pont s'un màssim ëd 2100. Ai 28 ëd mars 1879, a l'é stàit nominà angigné ordinari. Na sman-a apress a l'ha arseivù soa prima destinassion tanme angigné ancarià dla dzorvejansa ëd min-e ëd carbon. La cariera Sò angagg ativ ant l'arserca sientìfica a l'é ancaminà ant ël 1879. An col ann a l'é stàit nominà professor a l'Università ëd Caen. Dël 1881 a l'é stàit nominà mèistr ëd conferense a La Sorbon-a; doi agn pì tard a l'ha otnù un pòst d'arpetitor d'Anàlisi a la Scòla politécnica. A sarà professor a la Sorbon-a fin-a al 1912. Ant ël 1881 Poincaré a l'era mariasse con Louise Poulain d'Andecy. La cobia a l'ha avù quatr masnà: Jeanne, Yvonne, Henriette e Léon. J'arconossiment Henri Poincaré a l'ha arseivù la Legion d'onor. Dël 1887 a l'é stàit elegiù a l'Academia dle siense, dont a l'é vnù ël pressident ant ël 1906. Dël 1908 a l'é vnù mèmber ëd l'Academia fransèisa. La salute Ij prim sign che Poincaré a stasìa pa tant bin as son manifestasse durant ël rëscontr antërnassional ëd matemàtica ëd Roma dël 1908. Pròpe prima dë smon-e soa conferensa an sl'Avnì dla matemàtica a l'ha piaje un problema ëd pròstata. La conferensa a l'ha lesula un colega, antramentre che chiel a l'era soagnà an n'ospidal local. Madamin Poincaré a l'é partìa për Roma për ëmné torna sò òm a ca e tòst tut a l'é smijà andé torna bin. Ai 9 ëd luj dël 1912 a l'han dovù operelo; a smijava arpijesse bin, ma a l'amprovista, ai 17 ëd luj, Henri Poincaré a l'é mòrt ëd n'embolìa ëd cheur, a Paris. A l'é stàit sotrà ant la tomba ëd famija al campossanto Montpanasse. Sò travaj Soe contribussion a së spantio ant la teorìa ëd Maxwell, ij sistema dinàmich, la teorìa dl'eletron, la relatività arstrenzùa, la teorìa dij quant, ël càlcol dle probabilità, la mecànica dël cel, le serie nen convergente, j'espansion assintòtiche, la mecànica dij flùid, la termodinàmica. Soa produssion a comprend na tranten-a ëd volum e pì che sinch-sent nòte e memòrie. An doi artìcoj dël 1890 e dël 1899 a l'ha studià j'òrbite omoclìniche an relassion a la mecànica dël cel e a l'ha armarcà che coste-sì a compòrto na gran complessità dinàmica. Dël 1907 a l'ha dimostrà ël teorema dl'uniformisassion, lòn ch'a l'ha përmetù la classificassion dle varietà bidimensionaj. La geometrìa nen euclidéa a l'ha mnalo a soe prime arflession ant ël camp filosòfich. As oponìa al logicism e, ansema a Kronecker, Borel, Lebesgue e Baire, a l'é considerà precursor ëd l'antuissionism. Poincaré a l'ha avù mach un ëstudent ëd dotorà, Jean-Baptiste Bachelier, dont la tesi as antitolava Théorie de la spéculation. A pòrto sò nòm Congetura ëd Poincaré Disugualiansa ëd Poincaré Model ëd Poincaré Sfera omològica ëd Poincaré Teorema ëd Poincaré Euvre prinsipaj Analysis situ (1895) Les méthodes nouvelles de la mécanique céleste (tre volum: 1892, 1893, 1899) La valeur de la science (1905) Leçons de mécanique céleste (1905, 1910) La science et l'hypothèse (1906) Sciences et méthode (1908) Leçons sur les hypothèses cosmogoniques (Paris, 1911) Dernières pensées (surtì apress soa mòrt, dël 1913) A l'ha dit La matemàtica a l'ha tre but: a dev fornì n'utiss pr'ëstudié la natura. Ma pa mach sòn: a l'ha un but filosòfich e, im n'ancalo a dì, un but estétich. E dzortut ij sò passionà a-i treuvo na gòj parèj ëd cola ch'a dan la pitura e la mùsica. (La valeur de la science) La matemàtica a l'é l'art ëd dé ël midem nòm a 'd ròbe diferente.