John Archibald Wheeler (1963)

John Archibald Wheeler a l'é stàit un dij gigant ëd la fìsica antra le doe guère mondiaj. A l'era nassù a Jacksonville (an Florida) ai 9 ëd luj dël 1911 e a l'é mòrt ëd polmonìa a Hightstown (ant ël New Jersey) ai 13 d'avril dël 2008.

Ant j'agn 1930, pen-a livrà la tesi, a l'é partì për la Danimarca, për andé a travajé con Niels Bohr, ch'a l'era un dij pare dla mecànica quàntica. Dël 1938 a l'é stàit nominà professor ëd fìsica a l'Università 'd Princeton, anté ch'a l'ha mostrà fin-a al 1976. Dël 1941 a intra a partissipé al proget Manhattan, dont j'arzultà a mnëran dl'ost 1945 a le bombe atòmiche su Hiroshima e Nagasaki. Antratant, dël 1944 sò frel Joe a l'era mòrt an combatiment an Euròpa.
Pì tard, a diferensa ëd tanti sò colega, Wheeler a sostenrà na posission militarista, an travajand an sla bomba H, an sostnend la guèra ëd Vietnam e an fasend la promossion dlë scu antimìssil.

An sërcand ëd travajé a l'unificassion ëd relatività general e mecànica quàntita, Wheeler a antroduv ël concet ëd geometrodinàmica quàntica, concet ch'a sarà bandonà ant j'agn 1970. Malgré 's faliment, sò travaj a fa s-ciòde un foson d'anteresse për la teorìa dla relatività general.

Ij përtus nèir

modìfica

Wheeler a l'é l'anventor dl'espression përtus nèir.
N'artìcol teòrich dël 1939 ëd Robert Oppenheimer e Hartland Snyder a descrivìa la mòrt ëd na stèila massissa, ch'a dròca dzora 'd chila midema sota l'efet ëd soa massa al pont che tuta la materia, e con chila lë spassi-temp, as ambaron-a an na cita region d'anté che gnanca la lus a peul ëscapé. A l'ancamin pa tut afàit convinciù, Wheeler a finiss për aceté costa idèja che antlora a l'era conossùa sota 'l nòm dë stèila stopa.
Dël 1967, durant na conferensa ël fìsich a treuva n'espression ch'as amponrà. An fasend arferiment a Alis al pais dle maravìe, Wheeler a dis che la stèila an amplosion «a dësparirà a la vista parèj dël gat dël Cheshire. Un a lassa mach sò soris daré 'd chiel; l'àutra a lassa mach la gravità. La gravità, ma pa la lus. Nì lus nì partissele a na seurto. Nen mach: lus e partissele ancidente ch'a intro ant ël përtus nèir a fan gnente d'àutr che agrandì soa massa e soa gravità».

An dzorpì dl'espression përtus nèir, Wheeler a l'ha creà na bon-a part dël vocabolari dla dissiplin-a, tanme ël fassinos përtus ëd verm, për descrive na scursa teòrica dlë spassi-temp.

Euvre prinsipaj

modìfica
  • Gravitation (1973, an colaborassion con Charles Misner e Kip Thorne, doi dij sò vej anlev)