Fìsica
|
La fìsica a l'é na siensa sperimental dont j'anteresse e ij confin a l'han varià con ël temp. Conforma a l'etimologìa (dal grech φύσισ, ch'a veul dì natura) a l'é la siensa dla natura. Fin-a a la fin dël sécol ch'a fa XIX ij confin antra le siense naturaj a l'ero assè ciàir e la fìsica as ocupava dij fenòmeno ch'a compòrto nen ëd cambiament ant la natura dij còrp. Con ël progredì ëd le conossense e dle técniche sperimentaj, ël domini dla fìsica a l'é spantiasse, rivand a anteressese a le molécole e a j'àtom, intrand ant ël teritòri che për tradission a l'era coatà da la chìmica. As peul disse che la fìsica dël dì d'ancheuj a l'é la siensa ch'a studia ij component dla materia e soe antërassion për smon-e dë spiegassion an fonsion ëd coste antërassion dij vàire fenòmen naturaj e dle proprietà dla materia. Tutun, lòn ch'a caraterisa pì che tut la fìsica a l'é nen tant ël camp d'anvestigassion, ma pitòst soa tendensa a anquadré ij fàit ësperimentaj an dë schema quantitativ, visadì matemàtich, e ëd sërché d'arporté le conossense a 'n cit ansem ëd laj fondamentaj. La delimitassion dla categorìa dij fàit naturaj dont la fìsica as anteressa a l'é pà d'autut precisa e a l'ha 'd motivassion nen sempe ogetive, ma mincatant mach ëstòriche o convensionaj. A livel dël macrocòsm la fìsica a spartiss con le siense dla vita ël camp ëd la filosofìa natural, vej termo ch'a sërcava d'anquadré na teorìa 'd cola part ëd l'univers material ch'as podìa esploresse për mojen d'osservassion e esperiment e dont le laj a fusso assè ciàire da podèj esse tratà con ëd cont matemàtich. La fìsica as òcupa ëd tuti ij fenòmeno e le struture ch'a rësguardo nen j'organism vivent; da costa mira, la fìsica a conviv con l'angegnerìa, dont as dëstaca nen tant për la natura dij fenòmeno studià, ma pitòst për ël but ëd cost ëstudi: dzortut aplicativ për l'angegnerìa, essensialman ëd conossensa, e donca finalisà a chiel-midem, për la fìsica. A livel molecolar, la fìsica a partagia ël camp con la chìmica, ch'as anteressa dle trasformassion molecolar naturaj e andustriaj. Bele che la fìsica a l'é n'ansem orgànich e coerent ëd prinsipi e ëd laj ch'a permëtto dë studié e capì ij vàire process dla natura, as peul desse dla fìsica na division grossera an vàire setor:
Ël but dla fìsica dël di d'ancheuj a smija esse dzortut l'arserca ëd na teorìa unificà ch'a permëtta na sìntesi dle branche ancor isolà. La fìsica a forniss ij prinsipi fondamentaj ëd vàire àutre siense: dnans a tute la chìmica, l'astronomìa, la geofìsica (visadì le vàire siense ch'a studio la tèra) ma ëdcò a la biofìsica e la biochìmica, visadì cole siense ch'as anteresso a l'ancamin e a l'evolussion dla vita. D'àutra part soe aplicassion a l'han determinà ël lest dësvlup ëd la técnica: j'angign tèrmich, l'eletrotécnica, la radiotécnica, l'eletrònica, la fotografìa, la reonàtica, l'astronàutica, j'aplicassion dl'energìa nuclear, la balìstica e via fòrt a son tute basà an sla fìsica. Da part soa la técnica a l'ha butà a disposission dla fìsica vàire utiss dë mzura amportant, ch'a n'han giutane ël progress. Ël métodmodìficaLa fìsica a l'é na siensa quantitativa basà su d'esperiment an sël mond, che për esprime soe laj a l'ha da manca dla matemàtica (d'àutra part, vàire dësvlup amportant ëd la matemàtica a l'han a l'adoss dij problema ëd fìsica). Për elaboré na teorìa, ëd sòlit as part da n'osservassion o da na dëscuverta sperimental. J'arzultà dj'esperiment a ven-o sistematisà e butà an relassion an tra 'd lor conforma al métod sientìfich, ëdcò ciamà métod andutiv, an sërcand dë spieghé la pì gran quantità possìbil d'arzultà sperimentaj an arportand-je a 'n cit nùmer ëd prinsipi (acetà basand-se ansima a j'osservassion) ch'a ven-o admetù tanme postulà. Apress avèj elaborà na prima teorìa limità, ch'a va bin për ël fenòmeno particolar e pòchi d'àutri amparentà, as bèica si la teorìa a përmet ëd fé ëd prevision d'àutri fenòmeno ch'a ven-o ëdcò costi verificà an manera sperimental e as serca d'elaboré na teorìa pì general possìbil, dont a së studio j'antërassion con d'àutre siense. Ij fenòmeno a son ëstudià an dovrand d'utiss matemàtich e statìstich. Da già ch'as peul pà esse sigur che ij prinsipi a sio nen an contradission e ch'a resta sempe possìbil che l'arzultà 'd na neuva mzura a sia an contrast con costi, a na ven che na teorìa fìsica a l'é mai d'autut dimostrà. A l'é për sòn ch'as progeto e as fan sempe 'd neuv esperiment, për confermé o modifiché le teorìe esistente. Minca fenòmeno a l'é analisà ant ij sò aspet fondamentaj e a l'é për lòn che la fìsica dël di d'ancheuj a l'é viaman ëd pì anteressà a studié le part pì cite dla materia. Ij métod ësperimentajmodìficaSoens ij fenòmeno fìsich a son nen përcepìbij daj sens uman (e comsëssìa pà da na mira quantitativa). Le técniche dë mzura sperimentaj a son donca fondamentaj, lòn ch'a veul di che ël livel tecnològich a condission-a ij progress teòrich ëd la fìsica. Për esempi, la teorìa eletromagnética a l'ha avù da manca dle técniche dle mzure elétriche; la dëscoerta dla natura elétrica dla materia a l'é stàita possìbil mersì a jë studi òtich ëd la scaria ant ij gas e dij raj X. Ant la fìsica moderna, j'acelerator ëd partissele a permëtto la fìsica nuclear e cola dle partissele; la liquefassion dl'elio a l'ha përmetù ëd realisé le temperadure basse (criogenìa), ëd n'amportansa decisiva për la fìsica dël còrp sòlid. L'astrofìsica a l'ha pijà la scampa cand a son ëstàit realisà ij radiotelescòpi, derivà dal ràdar ch'a l'era stàit dovrà durant la sconda guèra mondial, e al di d'ancheuj a deuvra ij satélit artifissaj për j'arserche fòra da l'atmosfera. E tut ël fiamengh dësvlup dla fìsica dël di d'ancheuj a sarìa nen possìbil sensa l'eletrònica e j'ordinator. Tutun ij métod ësperimentaj da soj a basto pà për ël progress sientìfich: soens dij dësvlup che da na mira técnica e teòrica a l'ero bin possìbij a l'han dovù speté l'antuission uman-a prima ëd pijé forma. La mzuramodìficaA l'adoss ëd na teorìa fìsica a-i é la mzura. Mzuré a veul dì fé 'n confront antra l'oget an esam e n'oget dël midem tipo pijà 'me unità dë mzura. L'arzultà dla mzura a l'é 'n nùmer, compagnà da n'eror presumìbil. L'eror ant la fìsica a l'é pà un difet secondari e ch'as peul eliminesse, ma n'entità ch'a nass ansema a la mzura e a n'é part essensial; a serv, tra l'àutr, a definì la qualità dla mzura. As trata dl'ansidit eror casual, ch'a l'é nen l'eror sistemàtich, o bàilo. Dagià che l'eror a l'é pà eliminàbil, a-i nass ël problema si, dë dlà dla mzura, a-i sia na realtà ogetiva. Bele che l'ategiament sòlit dij fìsich a sia che la realtà ogetiva a esista për da bon, cost-sì a l'é pì 'n problema filosòfich che fìsich: da la mira dla fìsica l'amportant a l'é che minca concet antroduvù ant le teorìe ch'as costruisso a sia definì ëd fasson ciàira an fonsion ëd grandësse ch'as peulo mzuresse e che minca mzura arpetùa a daga, ant ij lìmit dl'eror ësperimental, l'istess arzultà. Antërpolassion e estrapolassionmodìficaA-i ancàpita soens che n'esperiensa a na smon-a, con n'aprossimassion sodesfasenta, ij valor ëd na grandëssa fìsica b cand n'àutra grandëssa a a cangia ant n'ansem finì dë mzure fàite. La relassion antra le doe grandësse a l'é antlora formalisà për mojen ëd na laj empìrica ch'a përmet ëd calcolé b ëdcò për valor d'a nen ësperimentà. Ël càlcol fàit parèj ëd b an corispondensa d'un valor d'a ch'a staga andrinta a l'antërval dij valor ëmzurà as ciama antërpolassion; si a a l'é fòra da s'antërval, ël procediment as ciama estrapolassion. La fìsica teòrica e la matemàticamodìficaLa fìsica teòrica a l'é nen mach n'utiss për j'arserche: an efet, partend daj dàit dj'esperiment, a na sërca na sìntesi e a na fórmola na teorìa bon-a a prevëdde d'àutri fenòmeno. La matemàtica a l'é l'utiss prinsipal dla fìsica teòrica e, da soa part, sò dësvlup a l'é soens cissà daj problema ëd fìsica. Soens a-i ancàpita ëdcò che la teorìa matemàtica a ven-a prima 'd soe aplicassion. Për esempi, la geometrìa nen uclidéa a l'é vnùita prima dla teorìa dla relatività; la teorìa matemàtica dij quaternion a l'é pì veja dla dëscoerta an mecànica dij quant dël comportament ëd le sòtole; la teorìa djë strop a l'é vnùita anans dl'anàlisi dle struture dij cristaj e dla classificassion dle partissele elementar. La fìsica aplicàmodìficaA-i é doi tipo d'aplicassion ëd la fìsica: l'utilisassion dij sò métod e arzultà an d'àutre siense da na part, e l'aplicassion dij fenòmeno fìsich për ël dësvlup tecnològich e técnich da l'àutra. Ëdcò lë strasordinari progress dle siense biològiche a l'é stàit possìbil mersì a la fìsica e a l'aplicassion dël microscòpi eletrònich e dla difrassion dij raj X, ch'a l'ha përmetù dë s-ciairì la strutura dl'anformassion dij gene; son a l'ha fàit ës-ciòde la biofìsica. Geofìsica, astronomìa e arserche spassiaj a son ëdcò lor branche amportante dla fìsica aplicà.
Fin-a an meisin-a as deuvro ëd fondamentaj contribussion da la fìsica: raj X, radioterapìa, e via fòrt. Mersì al modern dësvlup ëd la tecnologìa, ël temp ch'a-i passa antra la dëscoerta d'un fenòmeno e soa aplicassion a dventa viaman pì curt, e son a ciama na colaborassion viaman pì s-ciassa antra fìsich e anginié. StòriamodìficaLë s-ciòde dla fìsicamodìficaL'arserca fìsica a l'ha fàit ij sò prim pass mersì a la siviltà greca. Tutun ij progress ant ël setor ëd col'época a son ëstàit assè limità, da na part përchè cost a l'era nen l'anteresse prinsipal dij grech e da l'àutra përchè a-j restava impossìbil traté ij problema dinàmich. Ant l'antichità clàssica le contribussion prinsipaj a son cole d'Archimede, cole astronòmiche (ma mach da na mira cinética e geométrica) e l'arnomà teorìa atomìstica ëd Leucip e Demòcrit. Tutun, la teorìa atomìstica a l'é pitòst na s-cëtta astrassion, derivà da la speculassion filosòfica, e a l'ha pà avù na gran anfluensa an sla fìsica ëd coj temp. L'arnassimentmodìficaFin-a a la fin dl'età ëd mes la fìsica a l'ha nen fàit dij gran progress. La dissiplin-a as dësvija torna con Copèrnich e Kepler ch'a chito la tradission geosséntrica, an antroduvand ëd laj sempie për permëtte ëd calcolé la posission dle stèile. A l'é 'l prim pass ëd na neuva ampostassion dl'arserca sientìfica. Dël sécol ch'a fa XVII a son butà le bas dla dinàmica. Galilei a enonsia chèich prinsipi fondamentaj an sël moviment dij còrp (butand an evidensa la relatività dij sistema d'arferiment); an costruend ël canucial e an ëmnand vàire esperiment a dà l'andi al métod ësperimental ch'a l'é a la bas dël dësvlup ëd la moderna siviltà sientìfica e tecnològica. A sarà Newton a smon-e an forma matemàtica le laj dla dinàmica, an part già stabilìe da Galilei 'd na fasson ësperimental. Newton a l'ha ëdcò avù l'antuission dël fenòmeno dla gravitassion e a l'ha formolane la laj matemàtica; a l'ha smonù ëdcò d'idèje fondamentaj an sla natura dla lus (già Galilei a l'avìa anmaginà che la lus as propaghèissa con andi finì) ansema a vàire d'àutri fenòmeno mecànich e òtich. A l'é stàit mersì a chiel che la mecànica dij còrp celest a l'era vnùita così elaborà da dventé la branca prinsipal ëd la filosofìa natural; d'àutra part l'astronomìa a l'era mach un cas particolar dël moviment dij còrp materiaj, che Galilei a l'avìa ancaminà a studié an sla surfassa dla Tèra. Ansema a Leibniz, Newton a l'ha creà ël càlcol diferensial, utiss e lengage fondamental ëd la fìsica moderna. L'ansem dle tre contribussion ëd Newton (prinsipi dla mecànica, laj ëd gravitassion, métod matemàtich) a costituiss ël prim esempi 'd na teorìa completa, sintesi ëd vàire osservassion. Ij fenòmeno dla mecànica dël cel a son na conseguensa lògica ëd sa teorìa, e nen mach an prinsipi o 'd na fasson qualitativa, ma con na precision quantitativa ch'a l'é nen ëstàita sorpassà për bomben ëd temp. Ij gran progress dij sécoj XVIII e XIXmodìficaAnt ij doi sécoj apress a l'é rivaje un lest dësvlup dla fìsica e dle siense compagne. Con l'aumenté dle conossense a l'é vnù convenient divide lë studi dla natura an doe branche prinsipaj: le siense biològiche, ch'a s'anteresso a j'esse vivent, e le siense fìsiche, ch'a trato dle proprietà e dël comportament ëd la materia inanimà. Le doe siense fìsiche prinsipaj a son la fìsica e la chìmica. Ij dësvlup dj'arserche a l'han pijà quatr diression fondamentaj. Dnans a tut la chìmica a l'ha stabilì coj ch'a son j'element ch'a gieugo ël ròl ëd constituent elementar për formé tuta la materia. A son ës-ciairisse le proprietà fondamentaj dij gas e a l'é stàita formolà na prima laj ëd conservassion, ansima a la costansa ëd chèich element ant la trasformassion ëd le sostanse. Da sòn a l'é vnuje la dëscuverta dla possibilità ëd descrive tute le sostanse e soe trasformassion për mojen 'd na quantità limità d'àtom elementar. La sconda linia d'arserche a l'é stàita cola dla dëscuverta dij fenòmeno elétrich e dla formolassion dle lej corispondente.
Ël nùmer djë studios ch'as son anteressasse a si problema a l'é spantiasse an pressa (Faraday, Ampère, Coulomb, Gauss, Ørsted e via fòrt) e costi-sì a l'han contribuì a la formolassion ëd col ansem ëd lej ch'a forma l'eletromagnetism. A l'é stàita la prima vira che tut n'ansem ëd fenòmeno a son dëscoatà për mojen d'utiss, dagià che ij sens uman a peulo nen ancòrzëss-ne: a l'é 'n progress ëstrasordinari vers n'astrassion viaman pì fòrta dle lej fìsiche e vers l'arnonsia a n'arpresentassion mach mecànica e antuitiva dij fenòmeno. J'aplicassion dël magnetism a menëran a l'época dle telecomunicassion moderne. Ël ters soget dj'arserche fìsiche ant ij sécoj XVIII e XIX a rësguarda la mecànica e as dësvlupa ansema a la matemàtica. An sle bas creà da Newton e cissà dal problema ëd dëscute ël moviment ëd le stèile, a l'é stàita costruìa la mecànica analìtica, con contribussion essensiaj ëd Lagrange e Laplace. Ij formalism matemàtich dovrà a l'han butà an evidensa ëd neuv prinsipi ëd conservassion (dl'energìa, dla quantità ëd moviment e via fòrt) ch'a son ëstàit pì tard dovrà a fondament për la mecànica dij quant. Ël dësvlup ëstrasordinari ëd sa branca dla fìsica (e dla mecànica dël cel an particolar) a l'ha mnà dël 1846 a la dëscuverta për via teòrica dël pianeta Netun da part ëd Le Verrier. La quarta diression d'arserca a l'é stàita cola adressà a lë studi dij fenòmeno gropà al calor. Ël prim pass gròss a l'é rivaje cand von Mayer a l'ha arconossù l'equivalensa an tra l'energìa tèrmica e le vàire forme d'energìa mecànica (prim prinsipi dla termodinàmica). Apress, da na tratassion concetual e matemàtica dël calor tanme entità continua a s'é passasse a na descrission atòmica dij fenòmeno tèrmich, dont la tratassion matemàtica a l'é basasse an sla neuva mecànica statìstica (ëd Gibbs e Boltzmann). Maxwell a l'ha elaborà la teorìa cinética dij gas, formolà peui an manera completa da Boltzmann. Problema d'amportansa fondamental a son rivà daj process nen reversìbij (tanme lë spantiament dij gas), ch'a smijo andiché l'esistensa ëd na sola diression për l'evolussion dël temp, bele che ij moviment dij sìngoj àtom a sio reversìbij (scond prinsipi dla termodinàmica). La fìsica modernamodìficaËl dësvlup ëd la fìsica a l'avìa anfluensà ëdcò ël pensé filosòfich, mnand a chërde che tut a l'avrìa trovà na spiegassion ant le laj fìsiche, ëdcò ëd fenòmeno motobin complicà tanme la vita. Tutun a-i restavo ëd problema concetuaj pà da pòch gropà a la vision dlë spassi-temp che për la mecànica a l'avìa ëd caraterìstiche diferente da cole vorsùe da l'eletromagnetism. An dzorpì, la fìsica ëd coj temp a përmetìa pà ëd calcolé l'anrajament d'un còrp afoà; as riussìa nen a capì ël mecanism ëd formassion dle linie spetraj prodovùe da j'àtom; a së spiegava pà për che rason l'andi dla lus a fussa indipendent da col ëd l'osservator (esperiensa ëd Michelson); e an sla paciara a l'avìo dëscoatà ij fenòmeno dla radioatività. A l'ancamin dël sécol ch'a fa XX a-i é staje da manca d'un sàut concetual ch'a l'ha mnà a la formulassion dla teorìa dla relatività e dij quant, ch'a son ëstàite le doe teorìe basilar d'ës sécol. La relativitàmodìficaA l'é stàit Einstein a eliminé la contradission tra mecànica e eletrodinàmica e a concepì na mecànica relativìstica ch'a andèissa d'acòrd con l'esperiensa ëd Michelson, e a l'é stàit chiel a stabilì che l'andi dla lus a l'é na limitassion assolùa për la trasmission d'anformassion. Costa neuva mecànica, ch'a l'é pitòst leugna da la fìsica arpresentàbil ëd fasson antuitiva, a l'é tutun pà an contradission con la mecànica newtonian-a: costa-sì a l'é 'l cas lìmit dla mecànica relativìstica për andi cit. Le prevision fàite dovrand la mecànica relativìstica a son peui stàite confermà da j'osservassion. Passand dë dlà dla mecànica, smonùa ant la relatività limità, considerand l'identità ëd massa inersial e massa gravitassional, Einstein a l'ha elaborà la teorìa dla relatività general, ch'a l'é n'antëgrassion ant lë spassi-temp a quatr dimension dla teorìa dla gravitassion: an sa manera a son ëstàite butà ëd neuve bas matemàtiche a la cosmologìa. La teorìa dij quantmodìficaAnt ël midem perìod dla rivolussion relativìstica, a-i na i-é staje n'àutra ant la fìsica: la teorìa dij quant, ant ij prim trant'agn dël sécol ch'a fa XX. L'antërpretassion dl'anrajament dël còrp nèir (dovùa a Planck) e cola dl'efet fotoelétrich (dovùa a Einstein) a l'han ëmnà a arconòsse la natura quantìstica dla lus, visadì a l'é rivasse a admëtte che l'energìa eletromagnética (lus, onde radio, calor rajant) a l'é emetùa 'd fasson discontìnua (për gran d'energìa) sot forma ëd foton, ch'a l'han n'energìa anté che h a l'é la costant ëd Planck e la frequensa dla radiassion. Coste idèje a son ëstàite estendùe a la strutura dl'àtom, che basand-se ansima a j'esperiense d'Rutherford a l'é concepì tanme 'n sistema planetari d'eletron ch'a sircondo na nos; Bohr a arconòss che j'òrbite dj'eletron a ubidisso a 'd lej ëd na mecànica anté che 'l moment angolar a l'é quantisà an mùltipl d'. Cost model, bin leugn da l'antuission clàssica, a s-ciairiva dlongh ël problema dl'emission e dël surbiment ëd la lus da la part ëd n'àtom. Tut sòn, elaborà da na mira matemàtica, a l'é sbocà an na neuva mecànica, la mecànica dij quant, ch'a l'é vnùita bon-a ëdcò për fornì la teorìa ch'a jë sta sota a la chìmica. Heisenberg a n'ha dane na formolassion matricial dël 1925 e apress Schrödinger a l'ha stabilì l'equassion d'onda ch'à pòrta sò nòm, ch'a goerna j'onde materiaj (postulà dël 1925 da L. de Broglie e trovà dël 1927 con n'esperiensa an sla difrassion dj'eletron da Davisson e Germer). Antratant, dël 1922 Stern e Gerlach a l'avìo dëscoatà e mzurà ël moment magnétich dël proton; Pauli a fortiss ël prinsipi d'esclusion. La teorìa dij quant a l'é peui dësvlupasse con ij travaj ëd Dirac, Jordan, Wigner e tanti d'àutri. Su dimension atòmiche, la mecànica ch'a-i na ven a l'é d'autut an contradission con la mecànica newtonian-a; costa-sì a resta bon-a e a l'é 'l cas lìmit cand ël sistema a l'é caraterisà da energìe e temp taj che la costant h a peul esse trascurà. La mecànica dij quant a l'ha dovù arnonsié a la descrission dël moviment ëd masse pontiforme e formolé soe laj basand-se ansima a na fonsion d'onda, solussion dl'equassion ëd Schrödinger, ch'a rësguarda mach la probabilità ëd localisé la partissela. Ël prinsipi d'indeterminassion ëd Heisenberg a l'ha precisà l'impossibilità concetual dë mzuré con precision doe grandësse complementar (tanme posission e andi) ëd na partissela. A l'é stàita stabilìa la doalità ch'a-i é ant ël mond dl'infinitaman cit, visadì ël dobi aspet d'onda e corpuscolar dij fenòmeno subatòmich. Dël 1928 Dirac a stabiliss n'equassion d'onda ch'a descriv le partissele con sòtola ('me l'eletron) e a riva a predì l'esistensa d'antipartissele, lòn ch'a l'é stàit peui confermà 'me conclusion general dla fìsica dj'àute energìe. Dël 1929 a l'é stàita ideà da vàire fìsich na teorìa ch'a dasìa cont ëd j'antërassion quantìstiche dla lus con la materia, e ch'a l'é stàita ciamà eletrodinàmica dij quant. Dësvlup recentmodìficaApress ch'a l'é stàita dëscoatà la radioatività (Becquerel, dël 1896), a son ëstàit studià e identificà ij raj . Dël 1919 Rutherford a l'ha realisà la prima reassion nuclear; con l'advent dj'acelerator ëd partissele (apress la creassion dël ciclotron, da part ëd Lawrence dël 1929) a l'é dësvlupasse la fìsica nuclear. Na tapa amportanta a l'é stàita la produssion dij prim isòtop radioativ, riussìa dël 1934 a F. Joliot-Curie. D'àutri studi amportant, sia da na mira teòrica che për j'aplicassion, a son ëstàit ëmnà an sël magnetism, ch'a l'é 'dcò chiel un fenòmeno a caràter essensialman quantìstich, tanme d'àutra part ël fenòmeno dla supercondutività andividuà dël 1911 da Kamerling Onnes. E ancor, ant ël camp ëd l'antërassion tra materia e radiassion doe tape recente a son la dëscoerta dl'efet Mössbauer (1957) e la costrussion dël làser (1962), amportante sia da na mira teòrica che pràtica. La fìsica dël di d'ancheujmodìficaIj soget tocà da la fìsica dël di d'ancheuj a son tanti e motobon ëspantià. Për cheidun ij fondament generaj a son bin ciàir, d'àutri a son an camin ch'a sërco soe laj fondamentaj. La fìsica atòmicamodìficaCosta branca dla fìsica a l'ha sò fondament ant la mecànica quantìstica dj'eletron ant ël camp coulombian dla nos atòmica. La realisassion dël làser a l'ha possà un neuv dësvlup ant l'òtica: le grande ampleur dij camp elétrich ant ël raj làser a cisso e a deformo j'àtom an manera nen linear, e a son sorgiss, për esempi, ëd frequense armòniche (e donca variassion ëd color); fenòmeno ëd cost tipo a son ëstudià ant l'òtica nen linear. N'utiss d'arserca motobin amportant për la chìmica fìsica a resta l'òtica dl'infraross. La materia nuclearmodìficaLa fìsica nuclear a studia le proprietà dle nos atòmiche. L'arserca sperimental a deuvra le mzure dla massa, dël raj e dij livej energétich quantisà dle nos; la gran quantità 'd conossense a l'é stàita otnùa an ëstudiand le disantëgrassion radioative e le reassion nuclear. Ansema a j'ansidite antërassion fòrte antra ij nucleon, a-i na i-é d'àutre: cola débola (decadiment β) e cola eletromagnética. Parèj che për l'àtom, ëdcò për la nos ël fondament për la descrission dij fenòmeno a l'é dàit da la mecànica dij quant. Le partissele elementarmodìficaLa branca dla fìsica ch'as anteressa a le partissele elementar a sërca d'arzòlve ij problema ch'a rësguardo l'antërassion antra partissele.
Për j'anàlisi sperimentaj a-i é da manca d'energìe àute e për sòn as deuvro d'acelerator ëd partissele viaman pì grand. N'amportansa viaman pì gròssa a l'é pijà da le laj ëd conservassion e da l'esistensa 'd simetrìe. A anandié considerassion fondamentaj d'ës géner a son ëstàit Tsung-Dao Lee e Chen Ning Yang ant ël 1956, con ëd suposission confermà apress da esperiment. J'arserche dla fìsica dle partissele as concentro an slë studi dle proprietà dj'antërassion fòrte, débole e eletromagnétiche ch'a goerno la produssion, j'antërassion e la disantëgrassion dle partissele mideme. Për rivé a capì mej j'antërassion antra nucleon a së studio jë stat cissà dij nucleon ch'as manifesto tanme partissele andividuaj (arsonanse), lòn ch'a stabiliss na sòrt dë spetroscopìa. La materia condensàmodìficaAn costa branca dla fìsica a së studio le proprietà coletive dj'àtom ch'a antëragisso 'd fasson fòrta ant ij còrp dens (sòlid, lìquid o gas dens). J'efet coletiv dj'àtom a detérmino le proprietà mecàniche, tèrmiche, elétriche, magnétiche e òtiche, motobin complicà, dij còrp, e coste proprietà a son ël pont ëd partensa për vàire aplicassion técniche motobin amportante. Le proprietà mecàniche dij còrp a son determinà da le liure antra j'àtom. Le fòrse ch'a agisso a van anquadrà ant la mecànica dij quant e a son cole ch'a men-o, ant lë stat sòlid, a la formassion dij cristaj. La fìsica dij cristaj a na studia la strutura e le proprietà mecàniche e a l'é 'l fondament ëd la siensa dij materiaj. Jë studi a temperadure motobin basse a l'han fàit armarché un fenòmeno neuv: la super-fluidità dl'élio, në stat andoa la viscosità a dëspariss për via d'efet quantìstich. Costi efet a òbligo a traté ij moviment molecolar coletiv tanme dë sbalansament quantisà, dont ij quant (fonon) a l'han ël caràter ëd partissele. Le proprietà elétriche e magnétiche a son ëstudià an tre diression prinsipaj: ij mecanism ëd condussion dla corent elétrica, le proprietà dielétriche, ël magnetism ëd la materia. Për esempi, j'aplicassion dle proprietà gropà a la condussion elétrica a son tante e amportante: eletrochìmica, lum al néon, tubo flurëssent e via fòrt; lë studi dla condussion elétrica ant ij semi-condutor a l'ha mnà a la creassion ëd vàire component ch'a l'han possà ël dësvlup dl'eletrònica. La fìsica dl'universmodìficaLe dimension, le masse, le densità e ij temp ëstudià dla fìsica dl'univers a son nen realisàbij ant un laboratòri. Tutun, ij métod d'osservassion dl'astrofìsica a l'han përmetù un dësvlup ëstrasordinari dj'arserche. Antra j'arzultà otnù a l'é podusse stabilì che:
La fìsica teòricamodìficaAntra ij prinsipaj problema dla fìsica teòrica moderna a-i son:
|
