Temperadura

La temperadura a l'é na grandëssa fìsica che as combin-a ant la vita ëd tùit ij dì a le comun-e sensassion ëd càud e ëd frèid. Ël nòm a ven da na paròla dovrà an medzin-a ant ël sécol ch'a fa XVI, ch'a andicava cheicòs ch'a slontanava da lë stat ëd salute a në stat ëd tròpa càud o tròpa frèid. An fìsica, la temperadura as peul definisse an pì manere: tanme fonsion chërsenta dël grad d'agitassion térmica dle partissele (ant la teoria cinética dij gas), tanme ìndes dl'echilibri dij trasferiment térmich antra sistema diferent, ò tanme espression dël livel dl'entropìa d'un sistema (an termodinàmica e an fìsica statìstica). A-i é na temperadura ch'a l'é la pì bassa possìbil: a l'é ciamà ël zero assolù. La temperadura assolùa a l'é stàita antroduvùa da W. Thomson dël 1849, ch'a l'ha ëdcò daje dj'ancreuse base teòriche. Stòria Lë studi dla temperatura a l'é ancaminà con jë strument primitiv për mzuré ël calor. Dël 1592, Galileo Galilei a l'ha anventà ël termoscòpi, n'utiss sensa scala precisà. Dël 1714, Daniel Gabriel Fahrenheit a l'ha creà ël prim termòmetr a mercuri con na scala fidà (grad Fahrenheit). Pì tard, dël 1742, Anders Celsius a l'ha definì la scala Celsius, basà an sij pont ëd fusion e ebolission dl'eva. La scala assoluta Kelvin, ch'a part dal zero assolù (-273.15 °C), a l'é stàita introdovùa dël 1848 da William Thomson (Lord Kelvin). Descrission La temperatura a l'é ligà a l'energìa cinética media dle partissele an un sistema. Pì le partissele as bogio ràpid, pì la temperatura a l'é àuta. Contut, a venta nen confonde la temperatura con ël calor: ël calor a l'é l'energìa trasferìa për via ëd na diferensa ëd temperatura, mentre che la temperatura a l'é na mzura dlë stat d'agitassion dël sistema. La relassion antra temperatura e volum a l'é descrivùa da lej com la ley dij gas ideaj (PV = nRT). Unità ëd Mzura Kelvin (K): L'unità dël Sistema Antërnassional, dovrà ant la siensa pura. A parte da lë zer assolù, andova l'agitassion térmica a l'é zero. Grad Celsius (°C): Dovrà ant la vita cotidian-a e ant la siensa aplicà. 0 °C a corispond al pont ëd fusion dl'eva, 100 °C a l'ebolission. Grad Fahrenheit (°F): Utilisà dzortut ant jë Stat Unì. 32 °F a l'é ël pont ëd fusion dl'eva, 212 °F l'ebolission. Proprietà Espansion térmica: La pì part dle sostanse as espando a l'aumenté dla temperatura. Pont ëd transission ëd fase: Fusion, ebolission, o sublimassion a càpito a temperadure specìfiche. Zer assolù (-273.15 °C): La temperatura pì bassa possìbil, andova l'agitassion térmica a cessa. Aplicassion La temperatura a l'é ciav ant: Meteorologìa: Prevision dël temp e studi dël clima. Ingegnerìa: Control ëd process andustriaj e disegn ëd motor. Medzin-a: Mzura dla frev e conservassion ëd meisin-e. Cusin-a: Cheuita dij aliment a temperadure controlà. Fìsica sperimental: Studi dël comportament dij material a temperadure estreme. Vardé ëdcò Termodinàmica Energìa cinética Arferiment Kelvin, W. T. (1848). "On an Absolute Thermometric Scale". Philosophical Magazine. Celsius, A. (1742). "Observationer om twänne beständiga grader på en thermometer". Vetenskapsakademiens Handlingar.