Mecànica

Manscrit àrab La mecànica a l'é la pì antica branca dla fìsica e a studia ël moviment dij còrp materiaj. Ël nòm (dal grech μηχᾴνη) a arciama dle liure con le màchine, ma costa e d'àutre aplicassion pràtiche al di d'ancheuj a son pì 'd soèns argropà sotà 'l nòm ëd mecànica aplicà, ch'a coata l'elasticità e fòrsa dij materiaj, l'idromecànica e l'areodinàmica, j'angign, la balìstica e via fòrt. La mecànica (teòrica) a l'é formà da doe part: la cinemàtica e la dinàmica. La cinemàtica as anteressa al moviment dij còrp da na mira geométrica, sensa ocupesse ëd soe càose, le fòrse, ch'a son nopà materia dla dinàmica. La dinàmica a comprend ëdcò la stàtica, visadì lë studi dle laj ch'a governo l'echilibri dij còrp. Dzortut ant ël passà, la mecànica a l'ha avù na posission privilegià rëspet a j'àutre branche dla fìsica dagià che soe laj e sò concet a l'han un rëscontr diret ant l'esperiensa ëd mincadi: motobin prima ëd soa enonsiassion rigorosa ij concet d'andi, fòrsa, travaj e via fòrt a j'ero già dovrà ant ij temp pì antich. Ij prim ëstudi ëd cinemàtica e dë stàtica a armonto ai grech antich: ij problema astronòmich a l'avìo cissà ël dësvlup dl'anàlisi dël movimenti dij còrp; le condission d'echilibri per màchine sempie, coma leve e pulìe, a j'ero già stàite studià an detaj da Archimede e da Eron. A diferensa d'la cinemàtica e d'la stàtica, fin a la fin dl'età ëd mes la dinàmica a l'era oget ëd divagassion filosòfiche astrate, nen sostnùe da fàit ësperimentaj precis; lë studi sientìfich ëd la dinàmica as peul fesse armonté an efet a l'ancamin dël sécol ch'a fa XVII, cand Galilei a l'ha smonù ij fondament dël métod ësperimental për lë studi dij fenòmeno naturaj. Për rivé a la formolassion dle laj dël moviment andoa ël concet ëd fòrsa a dventa na grandëssa fìsica misuràbil (antant che fin-a antlora a l'era stàita considerà mach tanme un concet amponù dal prinsipi ëd causalità e a pijava soèns un sens metafìsich) a venta speté la fin dël sécol, con Newton. A l'era l'achit d'un neuv métod ch'a l'ha përmetù d'àutri progress; andrinta a cost métod, për mojen dle laj dël moviment e ëd la laj dla gravitassion, Newton a l'é stàit bon a dé na curnis e a antërpreté dij fenòmeno motobin diferent antra 'd lor, tanme ël moviment ëd le bale, ël moviment dij pianeta e via fòrt. La mecànica a l'é peui dësvlupasse an pressa e a l'é dventà un model e un métod fondamentaj për ël dësvlup ëd tute j'àutre branche dla fìsica e, pì an general, dla siensa. Ij sucess gropà a l'usage ëd cost métod a son a l'adoss dël mecanicism, n'ategiament coltural ëspantià ant j'ambient sientìfich. La descrission dij fenòmeno Për podèj descrive ij fenòmeno cinemàtich a venta stabilì un sistema d'arferiment: përchè ij concet ëd moviment (visadì cangiament ëd la posission), andi, acelerassion a l'abio ëd sens, a-i é da manca ch'a sio descrivù an chèich sistema d'arferiment. An dzorpì, për capì le laj dla mecànica ëd fasson la pì sempia a-i é ëdcò da manca ëd chèich idealisassion, tanme ij concet ëd pont material, còrp rèid, moviment sensa fërtage e via fòrt. A-i son doi pont ëd vista possìbij 'me fondament ëd la mecànica. Ël prim a smon la mecànica tanme na siensa costruìa ëd fasson andutiva, basà an sj'esperiment e ch'a l'ha soe laj ch'a peulo esse verificà an manera sperimental. Tutun, dagià che coste laj teòriche a rësguardo soèns dj'idealisassion (për esempi, ël moviment sensa fërtage) na verìfica sperimental a l'é pa possìbil da oten-e. Na mira alternativa, ch'a évita cost tipo ëd dificoltà, a l'é ëd consideré la mecànica tanme na siensa tut afàit astrata, fondà ansima a n'ansem d'assunsion inissiaj (o laj dël moviment) ch'a sio conveniente e nen contraditòrie. An fabricand cost sistema teòrich, un a l'é obligà ëd verifiché che a minca pass a-i sia na liura con l'univers real, dagià che ël sistema a rësguarda ël moviment ëd còrp tut afàit ideaj, dont le proprietà a son postulà ant j'assunsion fondamentaj: a basta mach ch'a sia dësvlupà conforma a la lògica, an dovrand ij prinsipi acetà dla matemàtica, e soe conclusion a saran ëd conseguense vàlide dj'assunsion. Che peui sòn a men-a a d'arzultà ch'a l'han na corëspondensa con ij moviment osservà dij còrp reaj, a l'é tuta n'àutra chestion, ch'a dev esse decidùa apress, an confrontand j'arzultà con j'esperiment. Le vàire mecàniche Fin-a a la fin dël sécol ch'a fa XIX, le laj dl'ansidita mecànica clàssica o mecànica ëd Newton as chërdìo bon-e për tut fenòmeno fìsich. Al di d'ancheuj a l'é nopà ciàir che a-i son dij fenòmeno anté che la mecànica clàssica a peul pa esse aplicà: Ij fenòmeno anté che j'andi dij còrp a son nen trascuràbij rëspet a l'andi dla lus; as deuvra antlora na neuva teorìa pì amplia, la mecànica relativìstica che a admet tanme cas particolar, 'me lìmit d'andi cit rëspet a col ëd la lus, la mecànica clàssica. Ij process ch'a ancàpito andrinta a àtom e nos atòmiche; as dësvlupa antlora la mecànica dij quant.