Nicolaus Copèrnich

Nicolaus Copèrnich, nassù ai 19 ëd fërvé dël 1473, mòrt ai 24 ëd magg dël 1543, a l'é stàit n'astrònom. A l'é conossù dzortut përchè a l'ha ipotisà che la Tèra a girèissa d'antorn al Sol, ant sò lìber De revolutionibus orbium coelestium (An sël viré dle sfere celeste).

Copèrnich a l'é stàit un dij geni ëd sò temp. A l'era matemàtich, astrònom, médich, giurista, fìsich, aministrator, diplomàtich, conomista e soldà. Combin che'a tratava l'astronomìa 'me 'n balin, soa ipòtesi eliossèntrica a l'é un-a dle pì amportante dla stòria. A l'é stàita un dij posson al dësvlup ëd l'astronomìa moderna.

Vita

Copèrnich a l'é nassù a Toruń (Thorn) ant la Prussia Real (na provinsa ëd lenga alman-a dël Regn ëd Polònia ël 19 Fërvé 1473; ël pare a l'é 'n marcant nassù e chërsù a Cracòvia da na famija ch'a vnisìa dal vilage ëd Koperniki, vzin a Nysa, an Slesia, mentre la mare a l'era na nòbil nassùa e chërsùa a Toruń da 'n liniage ëd Świdnica (Bassa Slesia). Ij sò a son mòrt prest e chiel a l'é stàit adotà con sòj frej dal barba patern, Łukasz Watzenrode che dël 1489 a vnù vësco dla Varmia. Dël 1491 Copèrnich a l'é intrà ant l'Università ëd Cracòvia e a l'ha conossù l'astronomìa. Ëd cost perìod e 'd sò apròcc a costa siensa an resto chèiche descrission antusiàstiche ant dij test ancheuj guernà a la librarìa dl'Università d'Uppsala.

Dòp quatr agn e 'n curt perìod a Toruń, a l'é stàit a Bològna anté ch'a l'ha avù 'me magìster l'avosà umanista Urceo Codro. A Bològna a l'ha ëdcò ancontrà Domenico Maria Novara, già astrònom avosà, ch'a l'ha pijalo 'me anlev e colaborator ës-ciass. Con chiel, mentre a studiava drit sivil a Fërara, Copèrnich a l'ha fàit le prime osservassion (1497). Dl'istess ann sò barba a l'é vnù vësco d'Ermia e Copèrnich a l'é vnù canònoch; ël giovo a l'é peui andàit a Roma, andoa a l'ha osservà n'ecliss e a l'ha tnù dle lession d'astronomìa e 'd matemàtica. Mach dël 1501 a l'é tornà a Frombork (Frauenburg, Prussia Real), ma nen prima d'avèj completà sòj studi a Pàdoa (con Girolamo Fracastoro e Lucas Gauricus) e a Fërara (sità 'd sò magìster Novara e ëd Iohannes Blanchinius).

A l'é laureasse dël 1503 an drit canònich, e a l'é probàbil ch'a l'abia lesù Platon, Ciceron le teorìe dj'antich an sël moviment dla Tèra. As pensa donch che da 's moment a l'ha podù avèj soe prime intuission. Dël 1504 a l'ha ancaminà a archeuje soe nòte e sòj pensé ch'a formran la teorìa ch'a l'ha falo famos.

A Frombork a l'é vnù mémber dël Consèj ëd Varmia, anteressandse a arforme dël sistema monetari e a l'ha dësvlupà dë studi ëd conomìa polìtica ch'a l'han portalo a fortì 'd prinsipi peui arpijà da la Lej ëd Gresham. Dël 1516 a l'ha arseivù dal Consèj ël ròl d'aministré le tère aranda 'l borgh d'Olsztyn, e da aministrator a l'ha travajà ant ël catast, ant la giustissia e ant ël fisch. Ant ël castel d'Olsztyn, anté ch'a l'é stàit për quatr o sinch agn, a l'ha fàit d'amportante osservassion e a l'ha scrivù na part ëd soa euvra prinsipal De Revolutionibus orbium coelestium. Pròpe ant ës castel as treuva l'ùnich sbòss restant ëd soa atività sientìfica: na tàula ch'a l'ha gravà s'un trames ëd na lòbia. Ansima a sta lòbia chiel a fasìa j'osservassion dël moviment aparent dël Sol dantorn a la Tèra. Copèrnich a l'é stàit ëdcò arpresentant comersial dël Consèj ëd Varmia e n'ambassador për cont dël barba vësco.

Dël 1514 a l'ha smonù a chèich sò amis chèica còpia dël Commentariolus, sò libret ëd nòte ëd quaranta pàgine anté a spiega për la prima vira soa teorìa eliossèntrica dl'univers. A l'ha spetà 'd publiché sò studi fin-a 'l 1536 për completé e soagné 'l dëscors, ma ëdcò përché a l'avìa na certa tëmma. Pen-a ch'a l'é surtìa l'euvra a l'ha vnùa famosa daspërtut ant j'academie europenghe, ma prima a-i era na trepidassion notèivol dij dot e dël clero, për la dëstabilisassion che sta teorìa a l'avrìa podù mné ant ël mond antregh, dagià che tùit a chërdìo ant la teorìa geossèntrica. Quand ël Cardinal ëd Capua a l'ha ciamaje 'l manoscrit, lë sparm a l'ha pijalo.

L'euvra, an efet, a l'era pa ancor finìa e chiel a l'era pa ancor decidusse a publichela quand, dël 1539, ël matemàtich ëd Wittemberg Georg Joachim a l'é andàit a l'improvisa a Frombork, possà da Philipp Melachthon ch'a l'avìa organisà un grop ëd travaj ëd vàire siensià anteressà. Joachim a l'é restà për doi agn a travajé con Copèrnich e a l'ha descrivù an sò test Narratio prima ël sust djë studi fàit.

Dël 1542 Joachim a l'ha publicà, a nòm ëd Copèrnich, un tratà ëd trigonometrìa (peui unì a la sconda part dla publicassion De revolutionibus) e a l'ha cissà col sò magìster a publiché soa euvra. Copèrnich a la fin a ced e a pùblica, dagià che tùit a l'ero tròp curios ëd savèj, cheidun entusiasta, cheidun già sagrinà. A l'ha afidà 'l volum a sò car amis Tiedemann Giese, ch'a l'ha passalo a Joachim. Joachim a l'ha falo stampé a Norimberga.

As conta che Copèrnich a l'abia arseivù la prima còpia ël dì ch'a l'é mòrt, e cheidun a l'ha scrivù che dj'amis a l'han butajla an man, chiel a l'é dësvijasse dal còma, a l'ha beicà 'l lìber e a l'é mòrt.

L'euvra ëd Copèrnich a l'é spantiasse con n'achit nen sot-signà, scrivù da Andreas Osiander, che Joachim a l'avìa ciamàje për furnì l'edission. An sta prolusion Osiander a l'é angagiasse a smon-e la teorìa eliossèntrica 'me 'n model matématich motobin ùtil, ma pa për fòrsa ver, për limité sò ampat e le reassion. Al prinsipi chi a lesìa a chërdìa ch'a l'era stàita scrivùa da Copèrnich midem përché a-i era nen la signatura d'Osiander. Giordano Bruno, un dij prim promotor dël sistema copernican, a l'ha ciamà Osiander "borich ignorant e presuntos".

L'astrònom a l'é stàit sotrà ant la catedral ëd Frombork dël 1543, ant un pont dësconossù për vàire sécoj. Dël 2005 dj'archeòlogh polonèis a l'ha ancaminà d'arserche sota ël paviment dla catedral, trovand anfin na tomba. Apress na comparassion dij médich legaj fra 'l DNA dle reste uman-e e dij pluch ëd Copèrnich trovà an dij sò lìber, dël 2008 j'arsercator a l'ha podù fortì con sigurëssa d'avèj trovà 'l còrp ëd l'astrònom.

Ël 22 Magg 2010, dòp che sò còrp a l'ha viagià për chèiche sman-e për la Polònia, Copèrnich a l'é stàit sotrà con onor ant la catedral ëd Frombork. Na pera ëd granit nèir a lo arconòss 'me 'l fondator dl'eliossèntrism e a mostra n'arpresentassion ëd sò model ëd sistema solar: ël Sol dorà con ij ses pianeta antlora conossù.

Ël sistema eliossèntrich

La nos ëd soa teorìa che 'l Sol a sta al sènter dj'òrbite dj'àutri pianeta al pòst ëd la Tèra a l'é stàita publicà ant ël lìber De rivolutionibus orbium coelestium (Sl'arvolussion dij còrp celest]] l'agn ch'a l'é mòrt. Ël lìber a l'é un dij prinsipi dl'astronomìa moderna: Copèrnich a definiss coretaman l'órdin dij pianeta, la rotassion terestra e la precession dj'echinòssi.

La teorìa ëd Copèrnich a l'avìa ëdcò chèich eror, o almen dij pont che peui a son dimostrasse incoret, 'me pr'esempi j'òrbite sircolar dij pianeta e dj'epissicl, che ancheuj i soma ch'a son elìtiche. Costi eror a rendìo nen ël sistema copernican pì ùtil dël tolemàich ant ij cont concret, 'me pr'esempi ant la prevision dj'efemérid. La teorìa a l'ha ampressionà dij grand dot, 'me Galilei e Kepler. Kepler a l'ha aportà al model le coression e jë spantiament necessari. Galilei nopà a l'ha fornì na prima preuva sientìfica dël sistema copernican con soe osservassion dle fas ëd Capelvénere.

Ël sistema copernican as peul sintetisé an set pont, 'me a l'é stàit ëspiegà da l'istess autor ant un compendi dël De revolutionibus artrovà e publicà dël 1878. Ant ël Nicolai Copernici de hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus, scrivù dal 1507 al 1512, Copèrnich a l'ha presentà le set petitiones (postulà) ch'a dovìo formolé la neuva astronomìa:

A-i é nen mach un sènter dj'òrbite celeste o dle sfere celeste.
Ël sènter dla Tèra a l'é nen ël sènter dl'Univers, ma mach ël sènter dla massa terestra e dla sfera lunar.
Ël rapòrt antra la distansa fra Tèra e Sol e l'autëssa dël cel a l'é cit tanme ël rapòrt fra 'l raj dla Tèra e la distansa fra Tèra e Sol, che, comparà con l'autëssa dël cel as armarca nen. (Distansa Sol-Tèra : Autëssa dël cel = Raj terestr : Distansa Sol-Tèra). As nota gnun moviment aparent ëd le stèile fisse.
Qualsëssìa moviment ch'a së s-ciàira ant ël cel a aparten nen al cel, ma a la Tèra. A l'é la Tèra che, con sòj pì vzin element, a vira dantorn sòj pòlo fiss, mentre 'l cel a resta ferm, sèmper l'istess.
Qualsëssìa moviment ch'a smija esse 'l moviment dël Sol, a l'é nen dël Sol, ma a dipend da la Tèra e da nòsta sfera, ch'a rola dantorn ël Sol 'me qualsëssìa àutr pianeta, e parèj la Tèra a compiss pì moviment.
Pr'ij pianeta as osserva un moviment retrògrad e 'n moviment diret; sòn ant la realtà a dipend nen da lor, ma da la Tèra; donch ël moviment terestr a l'é già assè për ëspieghé vàire iregolarità astronòmiche.

Costi enonsià a son l'esat contrari ëd lòn ch'a disìa 'l geossentrism ch'as chërdìa antlora. A butavo an discussion tut ël pensé filosòfich e religios ëd col temp.

Copèrnich a l'é stàit motobin atent a nen ategesse da rivolussionari, nì an soa vita, nì an soe euvre. Da umanista a l'ha arsercà ant ij test dij filòsof antich na neuva manera për arzòlve j'incertësse dj'astrònom. A l'ha batì na neuva cosmologìa partend da j'istess dàit ëd l'astronomìa tolemàica e restand tacà a chèica tèsi fondamental dl'aristotelism: 1) Univers perfetaman sférich e finì; 2) Sol ferm përché divin; 3) Sol al sènter përché "da lì as anlumina mej tut e ant l'istess temp" (Copèrnich).

La stòria che 'l sistema copernican a restava pì sempi e armonios (argoment che Copèrnich e Georg Joachim Rheticus a dovravo për difendse), a l'era pì na parvensa che na realtà: për nen andé contra j'osservassion, Copèrnich a l'ha dovù fé coincide con ël Sol nen ël sènter dl'Univers, ma 'l sènter ëd l'òrbita dla Tèra; a l'ha dovù antroduve torna epissicl e esséntrich, 'me Tolomé; a l'ha dovù atribuì a la Tèra 'l ters moviment ëd declinassion oltra col ëd rivolussion dantorn ël Sol e 'd rotassion dantorn a sò ass (declinationis motus), për dimostré l'invariabilità dl'ass terestr rispet a la sfera dë stèile fisse.

Combin che a col temp ël sistema eliossèntrich e col geossèntrich a l'ero complicà ant l'istessa manera e a fonsionavo ant l'istessa manera, ël grand vantage dël sistema copernican a l'é stàita l'eliminassion da j'òrbite ëd tùit ij pianeta d'un epissicl; ant ël sistema tolemàich s'epissicl a l'é dovù al fàit che j'òrbite a son viste da la Tèra, che a soa vira a vira dantorn ël Sol. L'osservassion che ij pianeta a l'han n'epissicl an comun dovù a l'òrbita dla Tèra, a rendìa possìbil mzuré le distanse dij pianeta dal Sol (o për dì mej, sò rapòrt con ël ragg ëd l'òrbita teresta) grassie al meud ëd la paralass. Kepler a l'ha vorsù ëdcò gavé l'equant ëd Tolomé; dagià che j'òrbite a son elìtiche, a l'ha dovù istess ten-e an cont dj'epissicl.

Copèrnich a sostituiva Tolomé e a ameliorava l'Almagest sël pian dij cont, an dovrand na matemàtica pitagòrica soasìa e an guernand ël tradissional concet metafìsich dij moviment celest përfetaman sircolar. A-i é gnun sbòss an soa euvra ëd vàire concet che peui a saran fondamentaj për l'astronomìa moderna (eliminassion d'epissicl, esséntrich e sfere sòlide; infinità dl'univers), ma ël De revolutionibus, bele ch'a l'era nen un test rivolussionari, a l'ha anandià dle chestion ch'a l'ha fàit droché l'antregh geossentrism.