La guerra dei Morgiazzi

Euvra an vers ëscrita an piemontèis ëd Valsesia vers la fin dël sècol ch'a fa XVII. A conta l'arvira valsesian-a ch'a l'ha avu-ie leu ël 15 d'aost 1678 a Varal contra ij governant për dësfende j'antich privilegi dont la val a godìa fin-a dai temp dij Viscont. Trama La stòria a l’é motobin sempia. A girava për la val la vos che ël goern a vorèissa dé an féod la Valsesia a un cont milanèis. Për combinassion un cont Serbelloni, ëd Milan, as trovava a Varal për la festa dla Madòna d’aost e la soa presensa a smijava confermé ij sospèt. La popolassion an partend da Alagna a marcia vers Varal con l’intension ëd mandé vìa ij governant e ëd sachegé la sità. A la fin a sarà franch ël cont milanèis a spieghé ël malintèis e a pasié ij valsesian, ma ël podestà ëd Varal a dovrà scapé sël lagh d’Òrta sensa podèj mai pì torné an Valsesia. La question dla dësfèisa dij privilegi a tornarà a presentesse con ël passagi dla val al ducà ëd Savòja, ma për boneur ël neuv sovran, Tòjo Medeo II, a tornarà a confermeje. Valor dël document As agiss d'un document motobin amportant e ùnich, përché a përmet ëd conòsse cola ch'a l'era la lenga parlà an Valsesia pruma dl'anession ëd la val al Piemont dël 1707. Passà lontan Ant ël test as treuvo vàire esempi ëd passà lontan, che antlora a l'era anco' bin dovrà an Piemont: Fin ch'i furo an Valmagia, i ‘l fero volté canton, intraro a Varal, i restaro, is fërmaro (as peul noté che ël përnòm verbal dla tersa përson-a plural a l'é i e nen a, caraterìstica dël piemontèis oriental). Generalment jë studios ëd la lenga piemontèisa i sërco dj’esempi ëd passà lontan ant j’euvre ëd pare Isler. Ant un'euvra valsesian-a, nopà, i trovoma la midema coniugassion e cost a smijarìa dimostré l’apartenensa ëd tute le parlade piemontèise a na sorgiss comun-a. Registr lenghìstich Ant ël test i sentoma parlé diverse përson-e con dij registr diferent. Ël pòpol a parla valsesian, foravìa dël cont, ch’as esprim an bon italian, e la gent d’Alagna, ch’a parla ant una mës-scia ëd titschu (lenga walser) e piemontèis con un risultà pitòst dròlo e simpàtich. Miraco as agiss ëd la prima vira ant la literatura anté che n'autor as badin-a (bonariament) dël parlé dj'alman: trinche trinche vine rosse, sàuta peui come camosse.... Ëdcò ël lèssich a dimostra che la lenga parlà antlora a l'era motobin pì davzin al piemontèis comun che cola ch'as parla ancheuj: papé (carta), franch (pròpi), almanch (almeno) e vìa fòrt. L'euvra a presenta 'dcò vàire arcaism coma: dregn (o dren): ëdnans inen: anans chilò: ambelessì Ant la coniugassion dij verb i trovoma: i saref: i sarìe