Valèis (Ca nobiliar)

Valèis Atestà dël: 1023 Prim personagi atestà: Prim tìtol atestà: sgnor dël Valèis Mòt: Festina lente an piemontèis: Fa pian a avej pressa al dì d'ancheuj: estint dël 1823 L'espression Valèis as dòvra anco' al dì d'ancheuj coma topònim për dì dla Val ëd Gressoney, andova che pì che tut a l'era basà ël podej feodal dla famija. A toco sò moment pì àot quand a cala la fortun-a djë Challant. Ant le Ciambrée Generaj as setavo sùbit dadré djë Challant e dij Quart. Dapress a l'estinsion dla famija Quart a pijo lë scond pòst, conbin che ij Bard ëd Pont San Martin as preuvo a passeje dadnans. Stòria dla famija Le rèis e ij rapòrt con la dinastìa imperial alman-a Coma famija as treuva nominà la prima vira ant un at nodaril dël 1023. Dël 1211 Giaco ëd Valèis a l'arsèiv l'anvestidura da Federich II e peui dël 1251 a-j fa at ëd dedission a Tomà II ëd Savòja. Sò dissendent a resto bon vassaj dla ca sabaoda, ma a pretendo sempe d'avej ëdcò l'anvestidura dl'Imperator alman. Dël 1310 Fransesch ëd Valèis a l'é anvestì da Enrich IV, e dël 1418 Gioan ëd Valèis e Fransesch II ëd Valèis a son anvestì da Sigismond ëd Lussemborgh. Podej polìtich e teritòri Ël podej teritorial dla famija a resta basà dzortut ansima a la Val ëd Gressoney, che ant ël parlé ëd tuti ij dì anco' al dì d'ancheuj dle vire a diso Valèis e ansima a Arnaz. A l'han ëdcò ij féod canavsan ëd Castrusson, ëd Carema, dël Seto Viton, ëd Coasseul, ëd Montàut e ëd Bureul. A son as gionto vàire benefissi ant ël vërslèis e ëd tere ant ël Chiablèis e ant ël Canton ëd Vàud. Podej eclesiàstich Le figure pì àote ant polìtica eclesiàstica dla famija a son: Antòni ëd Valèis, che dël 1407 a ven Prior dël Capìtol ëd St. Pierre e Sant Ors; Luis ëd Valèis, che dël 1630 a ven Prevòst dël Capìtol dël Dòm d'Osta. Ël moment d'òr dla famija: la Baronìa Për tant ch'as dago da fé ant la polìtica dla val, ij Valèis a l'han dë spité fin a la fin dël sécol ch'a fa XVI për rivé a sò moment pì àot. A l'é cost ël moment ch'a tiro sù ël Castel Neuv d'Arnaz, ch'a smija fait për pije 'l pòst al Castel d'Issogne, sìmbol dël podej djë Challant, che a coj temp-là a l'era già motobin an malora e squasi pì nen abità. Ij 12 d'Avril dël 1553 sò tìtol a passa a Baron. Ël personagi prinsipaj d'ës moment-sì a l'é Fransesch III ëd Valèis, che dël 1558 a fa part ëd na delegassion ch'a va a traté la neutralità dla val d'Osta con la Fransa. Ij sivalié dla Nonsià A son tre ij Valèis a esse fait sivalié dla Nonsià: ël Baron Filibert Antòni ëd Valèis, a pija ëdcò ël tìtol ëd Cont ëd Montàut ël Cont Carl Emanuel ëd Valèis ël Cont Lissànder ëd Valèis Fin dla famija Ël darié mas-cc dla famija a l'é ël Cont Lissànder ëd Valèis, che a meuir dël 1823 sensa lassé fieuj mas-cc. Con chiel a-i finiss la famija. J'arme dla ca L'arma dij Valèis a l'é rossa, con tre fasse orisontaj d'argent. La fassa pì àota an mes a pòrta na cros ciapà antra doe stèile. Stèile e cros a son rosse, e a ven-o fòra coma s'a fusso antajà ant la fassa. Bibliografìa Pedrini, Ennio (1965). Passeggiata tra i castelli (Val d'Aosta). Turin: Editoriale Pedrini.