Abd el-Krim

Abd el-Krim (sò nòm complet a l'era Muhammad Ibn 'Abd El-Karim El-Khattabi, an lenga àraba محمد بن عبد الكريم الخطابي) a l'era nassù a Ajdir dël 1882 e a l'é mòrt a Ël Càiro dël 1963.
Coma cap Bérbero dël teritòri dël Rif a l'ha comandà n'arvira an Maròch, crasà da Pétain dël 1926. A l'é trovasse a dësbogé un moviment spantià ëd resistensa armà contra ël podej colonial spagneul e fransèis ant l'Àfrica setentrional. Soe tàtiche ëd guerija a l'han peui faje da ispirassion a Ho Chi Minh, Mao Zedong e Che Guevara.

Da giovo

Nassù a Ajdir an Maroch da Abdelkrim El-Khattabi, un qadi (Giùdes Islàmich) dël clan Ait Yusuf, ch'a resta ant la tribù Aith Uriaghel (ò Waryaghar). Abd el-Krim a l'ha studià tant ant lë scòle islàmiche tradissionaj che an cole spagneule, e peui a l'ha tirà anans a studié a l'antica Università ëd Qarawiyin, a Fez. Dapress a sossì a l'ha passà tre agn an Spagna për studié angegnerìa mineraria e militar. Sò frel, M'hammed El-Khattabi, che peui a l'é vnùit sò cambrada ëd bataja, a l'ha 'cò chiel arseivù n'educassion spagneula. Tuti e doj a-i ero fluent a parlé spagneul.

Ël viagi an Spagna

A l'é rintrà ant l'aministrassion spagneula, e dël 1915 a l'é stait nominà cap qadi për Melilla, ant l'istess temp a fasìa da redator për la session àraba dël giornal El Telegrama del Rif.

Ant ës moment-sì a l'é trovasse an opposission al podej spagneul, e dël 1917 a l'é stait ampërzonà për avej dit che la Spagna a la dovìa nen slarghesse dë pì ëd lòn ch'a l'era (lòn ch'a implicava nen toché cola gran part dël Rif che da na mira pràtica a l'era nen goernà da gnun), e për avej mostrà simpatìa për j'alman ant la Prima guèra mondial. Dël 1919, squasi sùbit dapress a esse scapà da 'n galera, a l'é tornà a Ajdir e ansema a sò frel a l'é anandiasse a buté ansema le tribù Rif për formé na repùblica andipendenta dël Rif. Ën fasend lolì a provava ëdcò a crasè ij podej feudaj dle tribù.

Cap dla guerija

Dël 1921, antramentr ch'as provavo a fërmé un brigant dël pòst (ch'a disìo Raisuli), ij soldà spagneuj a son rivà an brova dle part nen goernà dël Rif. Abd-el-Krim a l'ha manda-je a sò General, Manuel Fernández Silvestre, l'avertiment che se chiel a passava la dòira dl'Amekran, ël sò a sarìa stait considerà coma at ëd guèra. As dis che Silvestre a sia fasse na ghignada, e pen-a dapress a lolì a l'ha butà sù un pòst militar da l'àotra banda dla dòira, an Abaran. Ma a mesdì dël prim dì ëd soa esistensa ël pòst a l'é stait circondà da anviron mila Rifan; 179 soldà spagneuj a son mòrt, lòn ch'a l'é resta-ie a l'ha dovù fé marcia andré. Squasi sùbit dapress a sòn, Abd el-Krim a l'ha dirigiù soe fòrse contra le linie spagneule ën fasend-je gran darmagi — an tre sman-e a son mòrt 8.000 soldà spagneuj, e ant un pòst ch'a diso Anual n'armada ëd 13.000 soldà a l'avù d'artiresse quand a l'avìa contra pen-a 3.000 rifan. Nen vàire temp dapress a sta bataja ël general Silvestre a l'é massasse. Sta vitòria colossal a l'ha daje a Abd el-Krim la noméa ëd genio arconossù dla guerija.

Dël 1924 jë spagneuj a l'avìo dovù artiresse da sò possediment longh la costera marochin-a. La Fransa, che già a l'avìa butà soe pretèise ansima al Rif meridional, a l'ha rendusse l'idèja che a lassé che n'àotr podej colonial a fussa batù da ij nativ ant l'Àfrica Setentrional a-i ëvnisìa fòra un brut esempi ëdcò për sò teritòri, e parej a l'é saotà andrinta a la question. Dël 1925 na fòrsa fransèisa sota 'l comand dël Maressial Henri Philippe Pétain e n'armada spagneula (për un total combinà ëd 250.000 soldà), a l'anandiava j'operassion contra a la Repùblica dël Rif. A-i son ësta-ie dij gran combatiment për n'ann antregh, ma a la fin dle fin le fòrse combinà ëd fransèis e spagneuj (ch'a dovravo, antra j'àotre arme, ëdcò ël gas mostarda contra a la popolassion sivila) a l'ha batù le fòrse d'Abd el-Krim.

Esilià

Coma consegoensa ëd sòn a l'é stait esilià ant sl'ìsola ëd Réunion (ch'a resta teritòri fransèis) dal 1926 al 1947, quand a l'ha avù ël përmess dë tramudesse a meridion dla Fransa. Nopà che al pòst dë sté ambelelì a l'ha fàila a avej asilo an Egit, andova a l'é vnùit president dël Comità ëd Liberassion dël Maghreb àrabo, e andova a l'é peui mòrt-ie dël 1963, pen-a dapress d'avej ës-ciairà sò but d'avej un Maghreb andependent da ij podej coloniaj a l'era completà da l'andependensa dl'Algerìa. Lë vërgògna ëd coma l'esércit spagneul a l'era stait batù a Anual a l'ha causà na solevassion an Spagna, andova la gent a l'é calà giù për le stra a protesté contra la monarchìa. Franco, comandant dl'esércit spagneul dapress a la vërgògna d'Anual e ant lë vnì ditator dë Spagna, a l'ha podù vantagesse motobin tant dë sta situassion ëd malcontent contra al goèrn ëspagneul.