Siviltà roman-a

N'ara sacrifical. Ansima a dij blòch ëd pera parej as fasìo ij sacrifissi. Da na mira coltural, a soa sorgiss la siviltà roman-a a l'é fòrt anfluensà da cole greca e etrusca. Con ij roman i parloma ëd gent dont a son rivane dij document che an conto lòn che lor-lì a pensavo e a fasìo, e coma a vivèisso, donca nen mach ëd lòn che j'archeòlogh a penso. Cost artìcol a presenta la mentalità dla Roma clàssica, che a cangerà col temp, për l'assion combinà dle neuve popolassion che a rintreran ant l'imperi e dël Cristianésim. As trata d'un mond motobin fòravia për la mentalità dël dì d'ancheuj, ma che comsëssìa a l'é un-a dle rèis ëd nòstra siviltà e ëd nòstra manera ëd vive. Na cort ëd na ca roman-a, da Pompei Organisassion polìtica Ën polìtica, ël prim Imperi Roman a l’é na federassion ëd sità indipendente sota l’autorità militar ëd l’imperator roman. Vira sità as paga soe impòste e a-j giuta a Roma con òmo, bes-ce e materiaj, ma për lòn che a toca soe facende as rangia daspërchila. Ij sò goernant a son dël pòst, ma a venta ten-e da ment che vàire sità a son ëd le colònie, lòn ch’a veul dì che Roma a l’é fondass-je chila, për deje dla tera e na sità andoa sfoghé soa veuja ëd fé polìtica a dla gent ch’a la ven da fòra. A l’é parèj che ant ël Piemont d'antlora as forma n’ambient urban ch'a l’é pa pì selt-ligurin ò àutr, ma pròpe mach roman. La gent ëd la sità roman-a a la chërdrà sempe che na sità a sia un leu privilegià, che a l’é pa natural, ma che a peul ess-ie al mond mach përchè chi a-i ësta andrinta a l’ha ëd virtù particolar, le virtù cìviche. Na pitura ëd Pompei ch'a mostra le ruse antra tifos dij gieugh dël circo La percession dël mond La percession dël mond dij sitadin roman a l’é fàita ëd vàire seuli sossiaj, dont cheidun (an sima) mach metafìsich. As trata d'un model sossial che a spiega tut, ëd n'ideologìa polìtica che as fa religion. Divinità A-i në j'é un përfond, ma, a pijeje un për un, ant tut l'imperi as treuva pa na përson-a istruìa ch'a disa ch'a-j chërd. A l’anvers, coj ch'a scrivo as fan dle gran bele ghignade dapress a la gheusaja ch'a pija la mitologìa për na facenda vèira. Le divinità a son nen amportante përchè a sio contà coma vèire, ma pitòst për la mentalità che a fortisso, cola dle virtù cìviche. Da lòn a-i dipend la vita dla sità. Donca fé ëd sacrifissi ritual ant ij tempi pagan a l’é motobin amportant ëdcò për coj che a la divinità dël tempi a-j chërdo pròpe nen: ën fasend ël sacrifissi ritual lor a son part dël mascheugn coletiv ch'a manten viva la sità. Che peui Giòve a esista për da bon a-i n'anfà pa a gnun, la përson-a ch'a da nen na man a fé vive soa sità a l'é mach che un baraba, un che a-j tira 'l maleur antëcà a tuti. Coma chërdense religiose, a vardé da bon, ij patrissi roman antich a l'han pitòst na sërnia d'ategiamet filosòfich, e as divido antra coj che a-j chërdo a la Providensa (pa cola cristian-a, ma na sòrt d’inteligensa sensa nòm, che a l'ha ij sò pian e a fà capité lòn che a-j fa dë manca che a-i càpita a chila), la Fatalità (a-j chërdo coj ch’a studio siensa, che peui ant l’ora a comprend l’astrologìa, e a penso che da na question a na ven-a n’àutra), al Cas. Costi-sì a son mal ës-ciairà, përchè chërd-je al Cas a veul dì che lòn che na përson-a a fa a l’ha pa gnun-a importansa, a sarà lòn ch’a sarà. A l’anvers, tute le forme ëd religion roman-a a l’han n’ética che a fa vnì ‘n ment cola protestanta: n’òmo a arsèiv an armerit da chi ch'a-j ësta dzora për lòn che 'd bon a fà. N'arcostrussion dl'anfiteatro e dël circo ëd Treviri, com as pensa ch'a fusso antlora Eròj A-j chërd pa bele che gnun, ma as peulo sempe portesse da esempi për parlé con bon deuit e mostré d’avej ëd l’istrussion. A son amportant coma element ëd deuit, nen coma na chèich vrità. Patrissi A son jë sgnor roman, coj ch’a pijo tute le decision e a fan polìtica. A l’han da avej basta ëd sòld për nen travajé e vive ant na condission ch’a diso otium. Sòn an manera che sò caràter a resta pijn ëd gravità (che a sarìa në scàndol se as fasèisso ciapé a badiné ën pùblich), che a pijo la costuma dë mostré pa d'emossion (che a son dj’afé che a van bin për s-ciav e fomne) e che a resto sempe andipendent, coma che a-j fa da manca dë esse a chi a sia n’òmo. Un che a sia butasse sota a cheidun (fussa mach che na vira ën tuta soa vita) a peudrà mai pì torné a esse na përson-a da bin. La società dij patrissi a l’é mach an part fondà dzora ëd le dinastìe familiar. Coma che i vëdroma, al temp dij roman, la polìtica a costa cara, e soèns ij patrissi as trovo bele che dal cul, a forsa dë buté tùit ij sò sòld al servissi dël bon nòm ëd la famija. Për sosì la composission ëd la class àuta roman-a a la cangia notaman ampressa, e la possibilità da esse ciamà a fè ëd polìtica a-i é për tanti (fa mach basta che sò pari a l’abia vagnà assè ëd sòld e a l’abia daje a sò fieul l’istrussion che a-i va për savej coma parlé e coma bogiesse). Ën patrissi a l’ha na vita motobin codificà: vira matin, per esempi, a arsèiv ij sò clientes. Client, për ij roman, a l’é nen na përson-a che a cata chèich-còs pagand, ma na përson-a che a ven a dije a n’àutra «mi i l’hai manca dë ti». Col passé dël temp a jë vnirà la costuma dë ciameje amis. Ël patrissi a j’arsèiv pa a man veuide: për tùit a-i é un cit pret, përchè ën vnisend a rend-je omagi a l’han daje na man a mostreje a tùit vàire che chiel a l’é amportant. Për coj che a ven-o a smon-e dj’afé ò a butesse sota soa protession për fé cariera, costa a l’é mach che na cos-cion ritual, ma për vàire bonòm ëd la gheusaja costa a l’é l’ùnica manera për catesse chèich-còs dë mangé. Ën patrissi a l’ha sempe ëd possediment e dë s-ciav, che a peul liberé, fasend-ne dij libèrt. N'arcostrussion dël Pretòri, coma as pensa ch'a fussa a Colònia Òmo lìber A son dla gent ch’a l’ha pa basta ëd sòld për avnì patrissi (ò pura che a la speta dë esse ciamà a ess-lo). Coj che a stan pì bin ëd sacòcia soèns a son tra ij client pì amportant dij patrissi, përchè as treuvran a esse n’aleansa motobin ùtila, na vira ch’a vniran patrissi ëdcò lor. N’òmo lìber con na bon-a sacòcia a l’ha d’avej djë s-ciav. Dzortut costi a devo travajé për chiel, e deje manera dë rivé a vive ant la condission d’otium. Dzora aj sò s-ciav a l’ha ij midem drit dij patrissi: për lòn che a toca ij drit ëd proprietà la lege roman-a a fa nen ëd distinssion basà ant sël livel sossial dël proprietari (se a l'é lìber). Fin-a për chiel a-i é la facoltà dë fé ëd libèrt, e sòn a l’é bele che n‘òbligh, se a veul mostré d’avej ëd sòld da campé via, e parèj prontesse a monté ant la class superior. Mosàich roman ëd le tre grassie, da 'nt la Turchìa meridional Gheusaja Ël pì dle vire ij bonòm a l’han mach soa libertà e soèns a finisso për vend-sla e andesse a fé s-ciav. Tajà fòra da tute le possibilità dë fé ëd comersi përchè a l’han pa ëd capital inissial për anandiesse a travajé, soèns sensa pa ëd ròba che as peula desse an garansìa për pijé ëd sòld ën préstit, coj pì an gamba as fan ës-ciav për avej l’ocasion dë travajé sot padron e d’amprende un mesté. La gheusaja a la patiss soa situassion sossial e pen-a che a peul a-j mostra a s-ciav e libèrt che lor a son dë manch che n’òmo lìber. Ma dë s-ciav sò la gheusaja a-n n’ha bele che mai: n’òmo, na fomna e fin-a na masnà a son pa mërcansìa për la sacòcia dij bonòm. A-i riva motobin pì soèns l’anvers: la gheusaja as vend ës-ciav soe masnà për vagnesse dë mangé, ò ant la speransa che a peulo almanch amprende un mesté. Ulisse, da 'nt un mosàich roman. La nav dissegnà a smon un bon esempi dël mojen ëd traspòrt comersial prinsipal dël mond roman Libèrt I l’oma già vist chi a son, a venta mach gionté che vàire vire a son dle person-e che a l’han vagnasse dij capitaj motobin sòlid, e che a l’han n’educassion técnica da feje avnì l’anghicio a tùit. Ma bele che con tùit ij sò sòld un libèrt a peul pa gavesse d’adòss la macia dë esse stàit në s-ciav. Bon deuit a veul che doe vire al dì a vada a dije grassie al padron che a l’ha liberalo, e për tùit chiel a sarà sempe mach na bes-cia motobin anteligenta, e nen n’òmo. Soa sola sodisfassion a l’é cola dë vagné pì che al peul e feje dé a sò fieul n’educassion che a-j daga la facoltà dë spende ij sòld ëd sò pari coma na person-a da bin. Soèns ij libèrt a l’avran na vita sossial separà da cola dij lìber, e as faran soa società paralela a cola dle person-e normaj. Bicer roman ëd veder decorà, trovà an Afghanistan, che a testimònia vàire ch'a fussa larga l'esportassion roman-a S-ciav Për la lege a son dle bes-ce uman-e, che a l’han pa gnun drit e a peulo mach dije che ëd sì a sò padron. A rintro ant la giurisdission legal dël pater familiæ, che se a veul a peul fin-a condaneje e masseje. Ël pregiudissi popolar che a veul che lë s-ciav a sia nen n‘òmo soèns a l’ha ëdcò dij bej fondament: chërsù ant na situassion da bes-cia parèj, jë s-ciav as comporto da bon coma dij can. A s’afession-o a sò padron, a son soèns bon a fesse massé për chiel, e a deurmo fin-a ant l’istessa stansia dij padron, che as sento nen pì genà da la presensa ëd në s-ciav, che nojàutri al dì d'ancheuj da cola dël gat ò dël can ëd ca. A peulo nen mariesse tra lor, e se a l’han un compagn ò na compagna fissa (ò fin-a na masnà) a treuvo pen-a normal che ël padron ò la padron-a as jë men-o ant ël let e a në faso lòn che a veulo. A l’han na moral che as condensa ant ël proverbi a-i é pa ‘d vërgògna a fé lòn che ‘l padron a veul. Soe speranse a son motobin cite: esse fàit lìber, as capiss, ma sòn a-j toca a motobin pòchi fortunà, dzortut në s-ciav a l’ha maitas d’avej na sepoltura da lìber, përchè për sòlit a lo campo ant ën beucc coma na bes-cia. Bes-ce Cost-sì a l’é l’ùnich seul ëd la percession dël mond che dai roman a smija rivà a nojàutri sensa gròss cambiament, contut che al di d'ancheuj ai sio dij moviment për ij drit dle bes-ce che antlora a sarìo stait ampossibij da capì. Fé polìtica al temp dij roman Për ij roman a-i é pa gnun-a distinsion tra pùblich e privà. Ij roman a son tant dësgenà a spend-ne dël sò coma a butess-ne an sacòcia ëd col ëd j’àutri. Lòn che për nojàutri a sarìa un comportament miraco normal ma sempe nen onest, për lor a l’é l’imàgine scarpìa dla virtù cìvica. E sòn a restërà ancora për vàire secoj a vnì coma comportament normal, nòstra idèja dla separassion antra pùblich e privà a l'é motobin recenta. La midema codìfica dla strutura dël podej a l'é pì che d'àutr arzultà dle fòrse an camp al moment (sòn ëdcò ancheuj, ma nojàutri i l'oma dle costitussion che a venta cangé, ij roman nò, për lor a bastava mach butesse d'acòrd antra lor al moment). La base dla strutura dël podej: ël pater familiæ La società roman-a a l’é fondà dzora dl’autorità dël pater familiæ (pari ëd famija), che a ven a esse na sòrt dë stat ant lë stat. Aj temp ëd Còsio as peul ancó nen parlesse ëd famija ën sens modern, përchè ël matrimòni për ij roman a esist ancó nen coma istitussion (a l’é na cos-cion privà, e a l’ha pa gnanca un ritual motobin definì, tant che un-a dle gran-e dij legaj d’ant l’ora a l’é pròpe cola dë prové che doe person-e a son marià, e a l’é nen mach che a vivo ansema). Ij fieuj a l’han gnanca drit d’avej dël sò, fin-a a che ël pari a viv, e le fomne as considero amprestà dal pari al gënner, ansema a soa dòte. Ël matrimòni dla Roma clàssica a l’é n’afé dzortut polìtich e finansiari: doe famije as buto ansema, ma la fomna a resta sempe un pòch ëd sò òmo e un pòch ëd sò pari, lòn che a-j da la possibilità dë divorsiè, se a-j ven veuja dë felo. E a venta nen chërde che la fomna roman-a a l’abia na chèich forma ëd parità, mach përchè dle vire a l’é bon-a a soagné j’afé ëd sò òmo. I l’oma già s-ciairà coma për ij patrissi a sia motobin normal lasseje ij travaj pràtich a cheidun d’àutr. J’òmo roman a pijo nen soe decision an famija, ma a discuto ëd tut con j’amis (che coma i l'oma s-ciairà a resto peui ij clientes). Fomna e fieuj as vardo nen coma dij compagn, ma coma dle proprietà. A l’ha sò pèis ëdcò la question che le fomne as dan via (visadì, as fan marié) për sòlit pen-a che a l’han dodes agn, e con sòn as treuvo a rivé ant soa neuva famija pì come dle masnà, che come dle përson-e indipendente. Na pitura mural da Pompei Ij roman e l'amor Ant ël let ij roman a son ossessionà da la pau dë esse dij molancian. S’a fan tròp l’amor a penso dë vnì fomna, e soèns a diso che l’ideal a sarìa fé che sté sensa, ò pura felo mach për fé fieuj. Avej na relassion (che a sio marià o nò, e che a sia con n’òmo, na fomna ò na masnà a fa tut midem) a-j fa gnun-a ampression a gnun, ma col roman che a mostrèissa dj’emossion an pùblich a farìa parlé tuta la sità për dij bej mèis. La drugia moral pì bruta che as peussa campesse adòss a n’òmo roman, a l’é dì che ant ël let a sia butasse sota a na fomna ò a n’àotr òmo (fisicament ò moralment a fa pa gnun-a diferensa), ma, fin-a che dë dzora a-i é chiel, tut lòn che a-j fa fé a j’àotri a va bin. A l'é mach segn ëd fòrsa e bon-a salute. Vas milafior roman, trovà an Croassia La scòla L’istrussion a mostra mach lòn che i podrìo ciamé ël bon deuit dij roman. La retòrica e pa vàire d’àutr, përchè ël prim but ëd la coltura roman-a clàssica a l’é sempe col dë fé an manera che la diferensa tra sgnor e gheusaja a sia motobin marcà. Na scòla pùblica a-i é nen, chi a peul a paga për catesse në s-ciav che a-j mostra ël bon deuit a sò fieul. Ël drit roman Ël drit roman ancheuj a në smija n’element ëd civiltà bele che rivolussionari, ma a va vardà për lòn che a l’era: visadì n’arnèis che ël pì dle vire as podìa pa dovresse. Ant un mond andoa tute le càriche pùbliche a-i ero ant le man ëd pòche person-e, a-i era gnun sens a denuncé un, na vira che it savìe già che a giudichelo a sarìo stait ij sò amis. Peui, për ëmné a giudissi na person-a a ventava prima ciapela: lòn che a fasìa an manera che a podèisso valejsse dël drit roman mach coj che a podìo paghesse na polissia privà. Polissìa che peui a restavo ij sò s-ciav ò pura coj ëd lë sgnor dont a l'era client, se lë sgnor a chërdìa che a valèissa la pen-a ëd sagrinesse për chiel e da arzighé dë smonse un capital, se un djë s-ciav a fussa mai mòrt antramentr che a-j dava na man. Jë s-ciav as podìo pro catesse, ma a costavo n'euj dla testa, e bele che se un soe s-ciave a fasìo soèns a-i andava sempe dij bej agn prima che na masnà a chërsèissa e a la fussa bon-a a travajé coma n'òmo. La moral roman-a La moral roman-a a l’é motobin invadenta. La distinsion tra pùblich e privà, che a esist nen ant j’afé dl’aministrassion, a esist gnanca ant la vita djë sgnor. La sità roman-a a s-ciàira tut e a-j taja ij colèt a tùit. Se a-i riva mai (e a càpita soèns) che tra jë sgnor ëd la sità as treuva nen chi che a veul pijesse na càrica pùblica për pau dë dovej spende tròp, la gent a la riva fin-a a aclamessne un, che bonòm al peul pì nen arfudesse. Ij testament as leso ën pùblich, e soèns as leso con ël testatari viv, për podej discute ëd la person-a. Gnun a scapa da ant j’euj ëd na sità che për coma ch’as costuma pensé al dì d’ancheuj a l’ha la mentalità d'un cit pais. E fin-a j'amzure, ël pì dle vire. Ij roman coma popolassion dla diàspora Ij roman (tanme ebréo e grech) a son na popolassion dla diàspora. Ëd roman a në j’é daspërtut, e, ansema a la facilità dla società roman-a a pijesse andrinta tuti coj che a peulo spende dël sò për fé ëd polìtica, a l’é pròpe sosì che a fa an manera che tute le tere dl’imperi a ven-o a esse pròpe roman-e, nopà che dle sempie colònie. Ant l'ora a-i son nen ij mojen ëd comunicassion dël dì d'ancheuj, e donca a spantié la mentalità roman-a për tut l'imperi a son pa television ò giornaj e gnanca dij lìber, ma ij roman midem, con sò andessne an vironda për ël mond.