Avion

L'avion, o ëdcò reoplan, a l'é un mojen ëd trasport pi pesant dl'aria ch'a peul volé. Stòria Ël "Flyer 1" dij frej Wright Ël prim avion a l'é nassù dël 1903, quand ij frej Wright a l'han riussì a fé volé na sòrt ëd planeur con un cit motor da 16 cavaj, ël Flyer 1, a Kill Devil Hill davzin a Kitty Hawk an Carolin-a dël Nòrd, (Stat Unì). Cost prim vòl a l'é stàit mach ëd 12 second, an rivand a n'autëssa ëd 120 pé anviron (40 méter). Alberto Santos-Dumont, ingegné brasilian, a l’é conossù për esse ël prim a avèj volà an Euròpa con ël sò 14-Bis dël 12 novèmber 1906, a Paris antant che ël prim avion italian a l’é stàit costruì da Aristide Faccioli dël 1908. L'inissi dël dësvlup dla tecnologìa dl’aviassion a l’é lijà a event sportiv fiamengh ch'a l'avìo ‘me but ëd marché neuv récord: volé ansima j'Alp (Jorge Chávez Dartnell, 1910) o ël canal dla Mania (Louis Blériot, 1909), o purament argionze autësse e andi sèmper pi àut. An coj prim agn j'avion a j'ero possà da motor a piston lijà a n'élica e la strutura a l’era biplan-a, visadì con doi pian d’ale. Con la prima guèra mondial, antra 'l 1914 e ël 1918, a-i é staje ël real dësvlup dl’avion. Dj'avion biplan, assegnà a l’inissi a l’osservassion, a l'han comensà a esse armà con mitraje e peui con bombe an aumentand dimension, potensa e lestëssa 'd coj angign. Apress la prima guèra mondial, con un gran nùmer ëd pilòta e d’avion a disposission, a son nàite le prime linie ëd pòsta e ëd passegé. An costa manera le prime companìe aéree a l'han comensà a ciamé a l’industria dla costrussion dj'avion an camin a nasse dij neuv modej con dimension, rajon d'assion e lestëssa adat ai neuv ëbzògn. Për esempi a-i era pì nen dëbzogn d’aumenté la possibilità ëd manovré antant che a l’era necessari d’aumenté le dimension, la sicurëssa e l'autonomìa dj'angign. Un dj'event pi important ëd cost perìod a l'é stàit ël vòl ansima l'Océan Atlàntich faìt dël 1927 da Charles Lindbergh (5.800 Km da Roosevelt Field, davzin New York, a Champs de Le Bourget davzin a Paris dòp 33 ore e 39 minute ëd vòl con l'avion Ryan "Spirit of St. Louis") L’evolussion dl’avion a l’ha avù un neuv sàut con ij neuv vent ad guèra a la mità dj'agn tranta. Ij reoplan biplan a son stàit scambià da coj monoplan, che fin dai prim vòj a l'han mostrà d’esse bon a passé da n'andi ëd 300 km/h a pi che 500 km/h e pi ancora, e l'istess për l‘autëssa, l'autonomìa màssima, la possibilità ëd manovré e l'acelerassion. Durant la sconda guèra mondial l’avion a l’é stàit impiegà 'me arma prinsipal e pa pi ‘me arma d’apògg. Tute le potense an guèra a l'han butà andrinta ël mej ëd soa industria an creanda avion da cassa, avion da bombardament pi tard dotà ëd n'àutra neuva invension: ël ràdar. Ël progress a l'é stàit lest e sensa sosta tant che, vers la fin dla guèra a son nàit ij prim avion a reassion alman (Messerschmitt Me 262) e anglèis (Gloster Meteor) che, combin che a sio nen stàit decisiv per j'event dla guèra, a l'han marcà l'evolussion sucessiva dl'aviassion. Me 262 A-1a Apress la sgonda guèra mondial ij dësvlup pi important dl'aviassion a son stàit: ël superament dl'andi del son (Stat Unì, Bell X-1, 1947) e ël prim avion passagé a reassion (Regn Unì, De Havilland Comet 1, prim vòl dël 1949, an servissi dal 1952). Ël DH.106 Comet 1 dla BOAC a l'aeroport ëd London Heathrow ai 2 giugn 1953 Técnica Morfologìa dl'avion N'avion a l’é fàit da : Na gabia che a comprend la fusoliera, ij carej d'aterage, j'ale e l’impenagi, j'element mòbij dla strutura (aleron, timon, volet), e a conten j'element a la fonsion combinà (aerofren e timon ëd profondeur); Un-a o pì partìe ëd motor e propulsor a élica o a reassion; Dij comand ëd vòl bon a trasmëtte j'assion dël pilòta ai timon; Dë strument a bòrd d'indicassion e ëd contròl per informé ël pilòta su 'me ch'as dësrola ël vòl: as parla d'aviònica si costi strument a sont eletrònich; Dij servissi a bòrd. 'Me ch'a vòla n'avion? Fìsica dël vòl N'avion a subiss tre tipo ëd fòrse: ël posson dël Motor a reassion o la trassion ed l'élica trenà dal motor. ël pèis, efet dla gravità terestra an sla massa ëd l'angign; l'arzultanta dle fòrse aerodinàmiche separà an portansa e an trassion : la portansa, provocà da lë spostament ant l'aria 'd n'ala profilà, la trassion, soma dj'arzistense aerodinàmiche a l'é an oposission al moviment. Le fòrse a son arpresentà da 4 vetor : la trassion contra l'anans a l'é an oposisson a la trassion contra ël daré. la portansa contra l'àut a l'é an oposissiòn al pèis contra al bass. Quand l'avion a vola an pian a andi costant, ël pèis a l'é echilibrà da la portanse, la trassion a l'é compensà da la trassion.