Koinè lombarda-véneta

Ant l’Età ëd mes, ant ij sécoj che a van da col che a fa XIII a col che a fa XV, e fin-a pì an là, ant l'àuta Italia a l’é provasse a dovré, al pòst dël latin, un Volgar che a l’era la vërsion « eleganta » dij volgar che a parlava la gent. Jë studios a ciamo costo Volgar an vàire manere, për esempi “koiné àut-italian-a ëd j’Achit”, “koiné setentrional”, o koiné lombarda-véneta; an anglèis a la ciamo ëdcò mach « Old Lombard » (Vej Lombard) o « Old Cisalpin » (Vej Cisalpin). Con la paròla « koiné » (che an grech a veul dì « comun-a ») a s’antend « lenga comun-a », përché ël Volgar Padan ëd l’Età ëd Mes a l’era na lenga comun-a, dovrà ant le Cort, ant le Canselerìe e pì che aùtr për ëd but literari. Jë studi pì amportant Un dij prim che a l’avìa parlà ëd na lenga literaria padan-a a l’era stàit Adolfo Mussafia, che a l’era professor a l’Università ëd Vien-a. Mussafia a l’avìa definila parèj: « un parlé nen sensa coltura, con nen pòchi arcòrd latin, con tante eleganse che a l’ero nen toscan-e, nen provensaj, nen fransèise, ma a l’ero ëd tute le lenghe neolatin-e che ant l'Età ëd mes a l’ero rivà an dësvlup literari ». Àutri studios che a l’han sostnù l’ideja ëd na koiné literaria padan-a a son stàit Bernardino Biondelli, Carlo Tenca, Matteo Giulio Bartoli e Carlo Salvioni; contrari a son stàit Graziadio Isaia Ascoli e Gianfranco Contini, pì che àutr përché a vëddìo ant jë scrit pì ij caràter dialetaj che coj comun (ma Contini, për la "Lauda dij Servent dla Madòna" a dis peui che "la lenga a l'é la koinè padan-a" .). Ai nòsti temp un dij pì gròss sostnidor dla « koiné lombarda-véneta » a l’é Glauco Sanga (professor a l’Università ëd Venessia), con lìber, antërvent aj rëscontr e fin-a con dë studi statìstich an sle caraterìstiche dla lenga. Dal pont ëd vista literari, Tagliavini a scriv parèj: « Ant l’Italia setentrional jë scritor lombard e véneto a j'ero an camin ch'a formavo na koiné literaria che a l’é manifestasse con d'autor com Bonvesin dra Riva, Giacomin da Veron-a, Uguçon da Laodho, Gerard Pateg, e via fòrt. (Peui) ël Fiorentin, mersì a Dante, Petrarca e Boccaccio, a l’é spatarasse an ògni part d’Italia, an fasend dësparì la koiné àut italian-a, che ant ël Dosent a l’era rivà a avèj ëd prestigi ». Ij caràter ëd costa lenga a l’ero pienament gal-romanz e Alberto Varvaro (Università ëd Nàpoli) a l’ha scrivù che as capiss nen përché la lenga padan-a dl'Età ëd mes a së studia ansema a la stòria dla lenga italian-a. Testimonianse medioevaj Coj (pòchi) che ant l'Età ëd mes a scrivìo, a consideravo la lenga padan-a a la pari con j’àutri volgar ëd l’época, a la pari con ël Toscan, ël Fransèis, lë Spagneul. D’apress che l’àuta Italia a l’era stàita dominà daj Longobard, a vnisìa ciamà “Lombardia” e la gente dl’àuta Italia a l’ero ciamà “ij Lombard”. La lenga comun-a padan-a a l’era alora ciamà “Lombard”. A-i é motobin d’esempi andoa jë scritor dl'Età ëd mes a buto a confront Lombard e Toscan. Salimbene de Adam Costa sitassion a l'é ëd Sergio Salvi . Ant j’anviron dël 1280, ant la “Cronica” ëd Salimbene de Adam (che as peul trovesse ambelessì: [[1]]), a l’é nominà un Fra Barnaba che: “optime loquebatur Gallice, Tuscice et Lombardice” val a di “a parlava pròpi bin Fransèis, Toscan e Lombard”. Dante ant la Divin-a Comedia Costa sitassion a l'é ëd Glauco Sanga. Ant ël cant che a fa XXII ëd l’Infern ëd Dante, Virgili a ciama a un danà (vers 65): “It conòssës-to cheicun ch’a sia Latin?” e apress d’un pòch a-i riva l’arspòsta (vers 97-99): “... Se voiàutri i veule vëdde o sentì - a ancaminava peui lë sbaruvà - ëd Toscan o ëd Lombard, mi i na fareu vnì; ...”' Dante ant ël De vulgari eloquentia Scond Paola Benincà, dl’Università ëd Pàdoa, Dante a l’avìa parlà dla koiné padan-a a la fin dël Im lìber dël “De Vulgari Eloquentia”. La Benincà a definiss Dante “un lenghista dl’época” e a sita costo tòch: "nam sicut quoddam vulgare est invenire quod proprium est Cremone, sic quoddam est invenire quod proprium est Lombardie, [sic] est invenire aliquod quod sit totius sinistre Ytalie proprium; et sicut omnia hec est invenire, sic et illud quod totius Ytalie est. Et sicut illud cremonense, ac illud lombardum, et tertium semilatium dicitur, sic istud quod totius Ytalie est latium vulgare vocatur" A la testimoniansa ëd Dante, Paola Benincà a-j dà costo valor: "quand , passà j'Apenin, (Dante) as buta a esaminé ij dialet dl'Italia dë snista (cap. XIV), chiel a sita mach ij dialet dël Piemont, dla Lombardia, dël Véneto, dl'Emilia e dla Romagna. I dovoma dì che an costo tòch sinistra Ytalie, considerà com àira lenghìstica, a veul dì Italia setentrional, an fin dij cont n'àira che, ëdcò për soe vicende përsonaj, Dante a conossìa diretament pròpi bin." E a gionta: “a la përcession ëd lë stat lenghìstich dij sò temp, a-j arzultava che an Italia a esistèissa un Volgar, che i pensoma a jë smijèissa avèj d’unitarietà. Chiel a lo ciamava vulgare semilatium, ël volgar che a dovrava la metà setentrional d’Italia”. Le "Leys d'amors" ossitan-e Dëdlà dle montagne a conossìo motobin ël Lombard, com a testimonio le Leys d'amors, na gramàtica ossitan-a an vers scrivùa dal 1323 al 1356 a Tolosa e atribuìa a Guilhem Molinier. Ant le "Leys d'amors" as treuva un pass motobin sità, a ancaminé da Friedrich Christian Diez , për rivé a Gerhard Rohlfs: "apelam lengatge estranh coma frances, engles, espanhol, gasco, lombard" A venta noté che a son sità le lenghe che a confinavo con l'ossitan: Fransèis, Anglèis (a col temp j'anglèis a ocupavo bon-a part ëd la Fransa), Spagneul, Guascon (pì soens considerà un dialet ëd l'ossitan) e Lombard, ma nen ël Toscan, miraco përché a l'era tròp distant. Machiavelli N’àutr personagi motobin avosà che a testimònia ël contrast che a-i era ai sò temp tra Toscan e Lombard a l’é Machiavelli. Glauco Sanga a arpòrta che Nicolò Machiavelli, ant soa euvra “Discors antorn a nòsta lenga”, andoa a parla ëd lenga Lombarda, ansema a cola “spagnuola” e a cola “franzese”, a fa costo esempi: “ ... Përché it disës-to "ciancie" com ij fiorentin e nen "zanze" com ij lombard ...?” Stefano Guazzo Sandro Bianconi, ant ël sò "Lingue di frontiera" a arpòrta che ancora a la fin dël Sinsent, ël piemontèis Steo Guazzo a scrivìa, ant la “Sivil conversassion” (1574): “I dareu ocasion ëd rije a coj che a scoto, mës-ciand cosse con ciairin, val a dì paròle Lombarde con Toscan-e” Note