Na veja carta 'd Casà, un-a dle sità prinsipaj dël Monfrà setentrional
Ël monfrin a l'é un dij dialèt dël piemontèis oriental. A l'ha soa rèis ëstòrica ant lë stat dël Marchesà dël Monfrà, dont continuità teritorial e polìtica a l'é a la fondamenta dla creassion dla comun-a lenghìstica monfrin-a. Coma ij confin dël Marchesà, 'cò coj dël monfrin a son pitòst balarin e a l'é soèns malfé marché an manera sigura andoa a finissa 'l monfrin e andoa ch'a taco sò avzin. A l'ha 'cò un gran nùmer ëd varietà, tant che pì che d'un dialèt monfrin soèns as sent parlé dij dialèt monfrin coma 'd n'ansema plural ëd vàire parlà locaj.
Ël monfrin a l'ha sò son fiamengh, ch'a l'é dàit da na combinassion d'acsan e variassion gramaticaj rispet a la koiné. La schwa monfrin-a a Casà a l'ha un pijn ésit an A, visadì che a tuti j'efet un ëd Casà a les la Ë dla koiné coma na A fàita e finìa (gavà cole anans dle dobie, es. ghëddo). Ant soe bande meridionaj ël monfrin a dòvra la A tònica velarisà con pijn èsit an Ò, ëdcò ant ij përnòm, che quindi a son-o coma ò-i è. Për coste rason la gent dle vire a dòvra dle grafìe che a scrivo O e A andoa la grafìa stàndard piemontèisa a buta na schwa (Ë) e na A. Comsëssìa as peul ëscriv-se 'l monfrin an grafìa normal sensa gnun problema, a basta mach visesse 'd coma un parlant nativ monfrin a les certe litre.
- Dumini Badalin a scriv l'artìcol indeterminà an fonétich, coma an In paisan; për la L rotacisà dl'artìcol definì fomnin a dòvra la forma ra (com ant la poesìa Ra mé sgnora) ma për sòlit a dòvra la forma canònica la.
- Sergio Nebbia a l'ha fasse na grafìa soa për sò Dizionario monferino, dedicà an particolar a le parlà ëd Castel d'Anon, Ser e Rochëtta Tane. La grafìa a l'é dzortut fonética, basà ansima a la parlà anonèisa. A arzulta nen che sta grafìa a l'abia mai dovrala gnun àutr autor.
Ant ël monfrin ch'as parla a Casà ij verb dla
- prima coniugassion a finisso an -à, esempi:
- parlà,
- travajà,
- lavà,
- andà
- coj dla seconda coniugassion e j'ausiliari an -i ò -j, esempi:
- legi,
- scrivi,
- duej,
- essi,
- avej
- coj dla tersa coniugassion an "ì", esempi:
Tàule 'd coniugassionModifiché
Ël present indicativModifiché
Arlevà a Casal Monfrà. A son marcà colorà le bande dle përson-e ch'a l'han drocà ël përnòm verbal piemontèis dovrà ant la koiné, ën tnisend mach j'artìcoj eufònich.
Përson-a
|
Essi
|
Avej
|
Prima con.
|
Seconda con.
|
Tersa con.
|
---|
mi |
son |
j'heu |
parl |
scriv |
part
| ti |
t'é |
t'ha |
't parli |
të scrivi |
't parti
| lu |
l'é |
l'ha |
ël parla |
ël scriv |
ël part
| noj |
soma |
j'oma |
parloma |
scrivoma |
partoma
| voj |
sei |
j'avei |
parlèi |
scrivìi |
partìi
| lor |
i son |
a j'han |
i parlo |
i scrivo |
i parto
|
A resta tut somà regolar, che al fomnin a fa na e al mascolin a fa un. Ma coma sempe an piemontèis la U inissial ëd l'artìcol indefinì as les nen u, e se a Turin sta U a la ven na A an Casà a la ven na I. L'artìcol indeterminà mascolin monfrin quindi a son-a in, e nen an ò ën coma an koiné general.
Dumini Badalin st'artìcol-sì a lo scrivìa an grafìa fonética. Ël Dizionario monferrino dël Nebbia buta in e ina. Dj'esempi a son arportà ant la tàula comparativa ambelessì sota (bleu e reusa a marco 'l géner ëd la paròla):
Paròla
|
Grafìa dla koiné
|
Grafìa ëd Dumini Badalin
|
Grafìa ëd Sergio Nebbia
|
---|
Lìber |
un lìbar |
in lìbar |
in lìber
| Minìster |
un minìstar |
in minìstar |
vos nen presenta ant sël dissionari
| Borich |
un borich |
in borich |
in burich
| Dòna |
na dòna |
na dòna |
ina dòna
| Crava |
na crava |
na crava |
ina crava
| Scoela |
na scoela |
na scoela |
vos nen presenta ant sël dissionari
| Tomàtica |
na tomàtica |
na tomàtica |
ina tumàtica
|
- Singolar: ël mascolin a fa ël, ël fomnin a fa la. Dumini Badalin a dòvra la forma la, gavà quand a rend ij cas ch'a ven-o da 'nt la rotacisassion dla consonant ch'a riva ant ël meridion dël Monfrà, che a rend con ra.
- Plural: ël mascolin regolar a fa ij, ël fomnin fa ël.
- Ecession: le forme an consonant compòsta mascolin-a a fan jë, coma ant la koiné, ma an monfrin la régola as estend ëdcò al fomnin (quindi nen le stra, ma jë stra).
NOTA! A venta ten-e present che an monfrin la Ë as les a, quindi la forma ël an monfrin a son-a al.
Ël Dizionario monferrino dël Nebbia a buta
- mascolin
- al, el dovrà për ij nòm ch'as anandio për b, c dura, f, g dura, m, p, q, w (ant soa grafìa sòn a resta na u con valor ëd mesa consonant)
- gnun-a forma con na corispondensa automàtica për jë
- u dovrà për ij nòm ch'as anandio për d, l, n, r, s, t, z, c mòla e g mòla
- i coma artìcol plural.
- fomnin
- la, che a ven al an forma plural
- l' dadnans a vocal, che a ven agli al plural (pr'esempi L'ania -> Agli ànij)
Dj'esempi a son arportà ant la tàula comparativa ambelessì sota (bleu e reusa a marco 'l géner ëd la paròla):
|
Singolar
|
Plural
|
---|
Paròla
|
Grafìa dla koiné
|
Grafìa ëd Dumini Badalin
|
Grafìa ëd Sergio Nebbia
|
Grafìa dla koiné
|
Grafìa ëd Dumini Badalin
|
Grafìa ëd Sergio Nebbia
|
---|
Lìber |
ël lìber |
ël lìbar |
u lìber |
ij lìbar |
ij lìbar |
i lìber
| Minìster |
ël minìstar |
ël minìstar |
- |
ij minìstar |
ij minìstar |
-
| Fnoj |
ël fnoj |
ël fnoj |
al fnug |
jë fnoj |
jë fnoj |
i fnug
| Dòna |
la dòna |
la/(ra) dòna |
la dòna |
ël dòni |
ël dòni |
al dòni
| Crava |
la crava |
la/(ra) crava |
la crava |
ël cravi |
ël cravi |
al cravi
| Scoela |
la scoela |
la/(ra) scoela |
- |
jë scoeli |
jë scoeli |
-
| Tomàtica |
la tomàtica |
la/(ra) tomàtica |
la tumàtica |
ël tomàtichi |
ël tomàtichi |
al tumàtichi
|
Agetiv e përnòm possessivModifiché
Ël monfrin a smon djë scostament da 'nt la gramàtica clàssica dla koiné: l'artìcol dadnans al possessiv an koiné as dòvra mach për le forme përnominaj, nopà che j'agetiv possessiv l'artìcol a 'l l'han nen. An monfrin ëd Casà l'artìcol as dòvra bele che sempe.
Singolar
|
Plural
| Mascolin
|
Fomnin
|
Mascolin
|
Fomnin
|
---|
Ël mè |
La mè |
Ij mè |
Ël mè
| Ël tò |
La tò |
Ij tò |
Ël tò
| Ël sò |
La sò |
Ij sò |
Ël sò
| Ël nòst |
La nòstra |
Ij nòst |
Ël nòstri
| Ël vòst |
La vòstra |
Ij vòst |
Ël vòstri
| Ël sò |
La sò |
Ij sò |
Ël sò
|
Esempi: ël mè quaderni, la tò boata, ij sò parochian, ël vostri ombreli
Ij nòm arferì a la parentela a l'han dj'ecession.
- A pari, mari, fradè, sorela e via andanda al singolar a-j va nen l’articol.
- Esempi, mè pari, sò mari, nòst fradè, vòstra sorela
L'artìcol a 'l lo manten-o anveci për ël plural. Esempi: ël nòstri mari, ël sò cugnaij , ël mè soreli.
Agetiv e përnòm dimostrativModifiché
Sempe arlevà a Casà, ël monfrin a smon le relassion spassiaj elencà ambelessì sota:
|
Anformassion da controlé! Ël contribut anònim original a l'avìa na grafìa pitòst balarin-a. A scrivìa però libbar e galijna, e a ventrìa controlé se sòn da bon a-j corispond a na chèich variant fonética casalèisa ò s'a l'era mach un boro.
| Për piasì, chi ch'a peul ch'a contròla e ch'a gava via stë stamp na vira ch'a l'ha verificà. Mersì.
|
Distansa
|
Singolar
|
Plural
|
---|
|
Mascolin
|
Fomnin
|
Mascolin
|
Fomnin
|
---|
Vzin a chi ch'a 'l parla |
is |
sa |
si |
si
| Distant da chi ch'a 'l parla |
col |
cola |
coj |
coli
|
Esempi:
- is quàdar, sa galin-a, si lìbar, si dòni
- col quàdar, cola galin-a, coj lìbar, coli dòni
Për ël plural al mascolin a resto invarià coma sòlit an piemontèis, mentre 'nveci për ël fomnin a cambio la final da a a i. Esempi: cesa = cesi, comessa = comessi.
|