Piet Mondrian

Pitor.
Pieter Cornelis Mondriaan, pi conossù 'me Piet Mondrian, a l'é nassù ël 7 Mars 1872 e a l'é mòrt a New York ël 1^m fërvé 1944. A l'é stàit n'amportant arpresentant e teòrich dël moviment neoplasticista e dl'arvista De Stijl, fondà da Theo Van Doesburg.

Ij quàder ëd Mondrian, con soe linie nèire e retàngoj bianch e 'd color primari, a son motobin arnomà. Bele ch'a son stàit copià e banalisà, a l'avìo daré na teorìa ancreusa, e 'n përcors artìstich compless e longh trant'agn.

Vita

A l'ancamin a fasìa l'ansegnant e a piturava për passion. J'euvre d'ës perìod a son dij paisagi naturalista o ampressionista tìpich olandèis: molin, camp, fium. Al prinsipi sòj quàder a son coma coj dla scòla ëd L'Aja, peui a l'ha fàit soe variassion përsonaj fin-a a aderì a l'art pontinista e al fauvism.

Al Gemeentemuseum a L'Aja as peulo s-ciairesse sti sòj quàder dlë scond perìod, dont Molin Ross E Erbo ant la lus lunar. Dël 1908 ël quàder Avond (Sèira) a mostra n'erbo ant un camp a l'ambrunì e a l'é 'l prim a dovré mach ij color primari.

Ant ij quàder dal 1905 al 1908 as nòta l'astrassion dj'erbo e dle cà an dle surfasse d'eva ch'a fan smijé tut 'me le mace simétriche dle preuve ëd Hermann Rorschach. Comsëssìa, combin che l'arzultà final a possa chi a varda a noté pì lë stil che 'l contnù, sti quàder resto dij paisagi. I podoma trove dë sbòss ëd lòn che Mondrian a farà peui, ma mach përchè lòn ch'a l'ha fàit adess as cosòss.

Dal 1908 a l'é anteressasse dla teosofìa d'Helena Petrovna Blavatsky. Dël 1911 na mostra dij cubista a Àmsterdam a lo anciarma e a anfluensa soa euvra Stilleven met Gemberpot (Natura mòrta con ànfora). Peui dël 1912 a fa torna l'istessa euvra, ma a la fa ancor pì sempia che la version cubista, con mach pì 'd retàngoj e triangoj.

Dël 1912 a tramuda a Paris. Durant soe përmanense an costa sità a travajërà a Montparnasse.
An cost perìod a fransisa sò nòm olandèis Mondriaan an Mondrian, criticand l'Olanda ch'a l'era tròp cita e pòch vital. A Paris as fa anfluensè da Pablo Picasso e Georges Braque e a taca a dëscompon-e le figure dj'erbo, che da na ròba natural a ven-o viaman un samblagi 'd figure geomètriche, ma nopà che contentesse e resté 'n cubista, a va anans a geometrisè. Dël 1913 sòj quàder a son definitivaman astrat, sensa pì trassa dl'arpresentassion ëd cheicòs.

La prima guèra mondial a l'é s-ciopà mentre Mondrian a l'era da soa famija an Olanda e a l'é dovù restè lì për la durà dl'eveniment. A l'é donch andàit a sté ant la colònia d'artista a Laren anté ch'a l'ha conossù Bart van der Leck e Theo Van Doesburg, valadì j'àutri doi astratista d'Olanda. Con lor a fonda l'arvista De Stijl andoa a ciama soa art neoplasticism. Fra 'l 1917 e 'l 1918 a pùblica sl'arvista an óndes tòch soa teorìa sot ël tìtol De Nieuwe Beelding in de Schilderkunst (Ël neuv plasticism an pitura). Tutun soa pì s-cëtta definission as treuva ant na litra a Hans-Peter Bremmer dël 1914:

« I samblo 'd linie e 'd color sna surfassa piata, pr'esprime na blëssa general con la pì fòrta consiensa. La Natura (o lòn ch'i vëddo) am ispira e, com con tùit ij pitor, am emossion-a viscand l'anvìa ëd pronté cheicòs, ma i veuj rivè pì vzin ch'i peuss a la vrità për astrae tut, për rivé a le fondamenta dle còse (bele mach cole esterior). I chërdo possìbil creé na fòrta e vera euvra d'art ëd linie orisontaj e verticaj, forme fondamentaj ëd blëssa, studià con consiensa, sensa càlcol, guidà da n'àuta antuission, mnà a l'armonìa e al ritm e giutà mach da d'àutre linie o 'd curve. »

Tornà an Fransa dòp la guèra a l'é restaie fin-a 'l 1938. Ant ël vajant ambient coltural parisin a l'ha dësvlupà e trovà pùblich con sò stil ëd quàder "a grija", bin ciàir già dël 1919-1920. Ant ij prim quàder con sto stil, 'me Composission A e Composission B (1920), le linie a son sutij e grise (pì nen nèire), a son sbiajìe vzin la bordura dla tèila e ij retàngoj formà a son pì numeros e squasi tùit colorà. Viaman Mondrian a colorërà sèmper men ij retàngoj e a-j lassrà pì soens bianch.

A mità dj'agn 1920 a pensa 'd viré le tèile 'd 45°, ma sensa fé viré la grija. N'esempi d'ës perìod a l'é Schilderij No. 1: Lozenge With Two Lines and Blue (Composission 1: Losanga con Doe Linie e Bleu). A l'é 'l vértes dla produssion minimalista dël pitor.

Dlë Stèmber 1938 Mondrian a lassa Paris për l'avansà fassista e a tramuda a Londra. Dòp l'anvasion dl'Olanda e la rèis ëd Paris dël 1940 a lassa 'dcò Londra e a va a New York anté ch'a resta fin-a a la mòrt. La produssion d'ës perìod a l'é fàita da dij retìcoj sèmper pì s-ciass: a smijo dle cartografìe. Ant Composission dël 1938 e Place da la Concorde dël 1943 a propon torna n'idèja ch'a l'avìa aplicà ant un quàder dël 1933 dont ël tìtol a l'era "Composission con Losanga e Quatr Linie Giàune": le linie colorà e pa pì nèire. A restava dròlo vëdde 'n sò quàder con dij color nen sircondà da 'd lìmit nèir.

Dël 1942 con la tèila "New York City" a tenta na grija 'd linie rosse, bleuve, giàune ch'as gropo marcand dij pian ëd përfondità. A taca ëdcò a studié ij sò tablò dovrand ëd bindej ëd papé, ch'a arposission-a për fé vàire preuve. "Broadway Boogie-Woogie" (1942-1943) e "Victory Boogie-Woogie" (1943-1944) a son le doe dariere euvre dl'artista ch'a aplico 'd retàngoj tërmolant con tinte sbërlusente o retàngoj consèntrich. Coste inovassion a son anterompùe da la mòrt dël 1944 a 71 agn. A l'é stàit sotrà a Brooklyn. Lë stil sintètich ëd Mondrian a anfluensa ancor ancheuj l'art, la mòda, j'areclam e 'l disegn industrial.

Euvre prinsipaj

Composition n° 2 Composition en rouge, jaune & blanc: Nom III (1938)
New York City (1942)