Preistòria
 Preistòria (da 'nt le paròle greche προ = anans e ιστορία = stòria) a l'é coma për sòlit as dis l'época anans che a-i fussa na stòria. Paul Tournal a l'ha anventà la paròla Pré-historique për dì ëd lòn che a l'avìa trovà ant le caverne dla Fransa meridional, e sta paròla-sì a l'é staita dovrà an fransèis fin da 'nt j'agn '30 dël 1800 për dì dël temp quand a-i era pa na scritura, e peui a l'é stait amportà ant l'anglèis da Daniel Wilson ant ël 1851. Sta paròla a l'ha smonusse për la stra vàire ëd sò sust original ant ël sécol che a fa XX, përchè ël confin antra stòria (ant ël sens strèit d'esse në scrive) e àutre dissiplin-e d'arsërca a l'é avnùit viaman pì flessìbil. Al dì d'ancheuj la pì part ëd jë stòrich a dòvra dij dat che a-j rivo da vàire sorgiss diferente, e parèj gnun a pensa pì da bon dë gropé lë studi stòrich mach a n'época ëd 5000 ani, coj dont chèich cultura dël mond a l'ha lassane dij materiaj ëscrit. Sòn dzortut contand che a peul pro desse che l'òmo a-i sia già da vàire milion d'ani. Pr'esempi jë stòrich al dì d'ancheuj a studio le siviltà dij Selt, cole african-e e cole dl'América setentrional, dont la stòria a l'era, fin-a a nen tant temp fa, mach fàita ëd conte a vos e donca "preistòrica". La preistòria as peul disse che a fasa data a l'andaré fin-a ël prinsipi dl'univers midem, combin che peui la paròla ël pì dle vire a sia dovrà për dì d'époche quand che ant sla Tèra a-i era già la vita; ij dinosàuro as peulo disse dle bes-ce preistòriche e j'òmo dle caverne as diso 'cò lor gent preistòrica. Butand an considerand che, për definission, a-i é pa gnun document ëscrit che a peula rivene dai temp dla preistòria, lòn che i në soma an riva da dissiplin-e coma la paleontologìa, l'astronomìa, la biologìa, la geologìa, l'antropologìa e l'archeologìa, visadì tute siense naturaj. La preistòria dl'òmo a resta diferenta da la stòria nen mach coma cronologìa ma ëdcò ant ël sens che a-j dà deuit a lòn che as ven a savej ëd culture archeològiche, pitòst che ëd nassion ò pura ëd pòpoj. Ën essend che a l'é limità a consideré dle reste materiaj pitòst che dij test (e mach cole reste che a son rivane fin-a a nojàutri), la preistòria a resta veujda ëd nòm. Për sossì, la terminologìa dovrà da jë studios ëd preistòria, coma pr'esempi Neanderthal ò pura Época dël fèr a l'é mach faita ëd tichëtte moderne sërnùe për comodità, dont për decid-ne ël sust precis soèns a s'anandio dle gran discussion e ruse antra studios. La data che a marca la fin dla preistòria, visadì la data da che dle stòrie scrite a peulo giuteje a l'arsërca académica, a resta diferenta da region a region. An Egit për sòlit as ten për bon-a na data anviron al 3500 aGC, nopà che an Neuva Guinéa la fin dl'época preistòrica a l'é motobin pì tacà a nojàtri ant ël temp, 1900 dGC. Sistema ëd datassionmodìficaFin che a-i riva nen l'òmo, për definì j'èpoche dla preistòria as dòvra na scala ëd temp geològich. Peui l'archeologìa a në smon pì ëd materiaj e na division pì fin-a dij moment pì tard, che as diso preistòria dl'òmo. La preistòria dl'òmo ant ël Vej mond për sòlit a resta classificà an tre età. Ën fasend parej as género tre division separà antra lor conforma a la tecnologìa ëd produssion dj'utiss che as dovrava dë pì ant sël pòst. Për ël Neuv mond a son ëstàite studià dj'àutre convension nominaj, coma as peul ës-ciairesse ant la vos archeologìa dj'Amériche. Tuti sti sistema ëd classificassion-sì a resto viaman pì malfé a dovresse për j'archeòlogh. Maraman che jë sgav a smon-o ëd neuv materiaj a ven fòra na vision dla preistòria motobin pì variegà che nen lòn che as peula rapresentesse con djë scale cronològiche che soèns a smijo s-ciapà col piolòt. Vardé ëdcòmodìfica
Anliure esternemodìfica
|