Stòria ëd Paris
|
La sità a l'é stàita fondà ansima n'ìsola ëd la Sen-a dai Paris, popolassion preroman-a gal-sèltica ëd pëscador e marin, vers ël 300 aGC. Ant ël 52 aGC l'ìsola a l'é ocupà dai Roman che a la ciamo Lutetia Parisiorum. Dël 360 ij soldà roman a l'han proclamaje imperator Giulian l'apòstata. Dël 508 Clodovéo a tramuda la capital dël regn dij Franch a Paris. La sità a l'ha na neuva fioridura dantorn a l'ann 1000, cand a l'é proclamà capital ëd Fransa. Dël 1190 a l'é dotà 'd na neuva sintà fortificà. Durant la guèra dij sent agn (1337-1453), Paris a l'é vàire vire ocupà da j'anglèis. Dël 1430 Enrich IV d'Anghiltèra a l'é stàit ancoronà re 'd Fransa a Notre-Dame, ma dël 1437 l'ocupassion anglèisa a finiss. Ant la sconda mità dël sécol ch'a fa XVI a jë s-ciòpo le guère ëd religion antra potestant e catòlich, ch'a son rivà a sò moment pì aùss ant la neuit ëd San Bartromé antra ij 23 e ij 24 d'ost 1572. Con Luis XIV la sità as fa pì granda e pì bela, con la costrussion dël Palass ëd Versailles e dij doi arch ëd trionf ëd Pòrta Saint-Denis e Pòrta Saint-Martin, la creassion dij giardin dle Tuileries, la costrussion ëd Les Invalides.  Ij sò urbanista a l'han progetà e realisà piassa dle Vitòrie e piassa Vendôme. A l'ha ëdcò anstituì la companìa dla Comédie française e a l'ha fàit na prima division ëd Paris an quarté (arrondissements). Lë scontent ëd la popolassion a l'é chërsù durant ël regn dij sò sucessor. Ai 14 ëd luj 1789 a l'é s-ciopà la Rivolussion fransèisa e ij Parisin a van a l'assàot dla fortëssa-përzon dla Bastija. Ant ël 1792 a nass la Repùblica Fransèisa e con costa ël Teror ch'a finiss peui mach doi ani dòp. Ai 21 ëd gené 1793 Luis XVI a l'é decapità. Passà la Rivolussion, dël 1799 a ciapa ël podèj Napoleon Bon-a-part con un colp dë stat.
Ai 2 dë dzèmber 1804 a l'é proclamasse imperator ant la catedral ëd Notre-Dame.
Napoleon a costruiss l'Arch ëd Trionf. Ai 2 dë dzèmber 1852 Luis Bon-a-part, novod ëd Napoleon, a fà un colp dë stat e as dà ël tìtol ëd Napoleon III, imperator dij fransèis. Con l'agiut dël Baron Haussman a cambia ancora la sità con l'edificassion dël Teatro ëd l'Òpera, dij Champs Élysées e via fòrt. Ëd maj 1871 la comun-a ëd Paris a l'é crasà con violensa. Ant ël 1900 a-i nass ël Metrò giust an temp per l'Esposission universal. Durant la sconda guèra mondial, j'alman a òcupo Paris da giugn 1940 a ost 1944. Durant l'ocupassion la capital a l'é spostà a Vichy ant ël sud dla Fransa. Ant ël 1968 Paris l'é sfond dla Rivolussion djë student, passà a la stòria coma ël Magg fransèis. |