Stòria dla Valsusa-Ij Selt

A rivo ij selt Tra ël VI e ël I sécol aGC, ij ligurin ëd le vaj as mës-cio ansema a ij selt, che a dovrìo esse rivà an Fransa da n'alvant, passand për ël Càucas e l'Ucrain-a. Lor-sì a men-o ant le vaj la tecnologìa dël fer, a fondo la sità ëd Susa e a parlo ant na lenga che a l'é già indoeuropenga. Da cost moment-sì la gent ëd le vaj a la diran selt-ligurin-a. Ant ël 386 aGC ij selt che a passo për la val a calo giù a mesdì për la pianura padan-a, fin a rivé a fé ël sach ëd Roma. As sa nen vàire ansima a lenga che as parlèissa antlora an val, contand la posission a peul esse che as trovèisso ambelessì dle forme ëd transission antra ël Lepontin e ël parlé dla Galia. Ij nòm ëd leu che a l'han lassane ij selt a dovrìo esse coj che a dòvro dij mòt coma: genev (che a veul dì «uss» ò pura «boca»), alp e dòria (che a veulo dì «eva»), sego (che a veul dì «fòrt»). E ël vej nòm d'Isìles, Excingomagus, a dovrìa ven-e da excing (avosà) e magus (mërcà). As trata sempe mach d'ipòtesi, dzortut contand che a l'é pa ciàir se ij ligurin a restèisso an chèich manera parent dij selt. An detaj, la prima burà ëd migrassion a smija che a la riva ant ël prinsipi dël VI secol aGC, na vira che Belovèis a men-a për la val anvers la pianura padan-a vàire tribù, che a vniran a fé ij prim popolament séltich ëd la banda italian-a. Peui, ant ël IV secol aGC, a-i rivran le tribù ëmnà da Bren, cole che a pijeran Roma. Distribussion dij selt ant sël teritòri Ën Valsusa as formo tre tribù prinsipaj. A Cesana e a Ols a-i son ij Segòvij, coma che a në smija daj nòm dij leu ëd Segorèt e ëd Ciamplas Segoìn, ij Belaci as ten-o la Val ëd Bardonecia e Fénilss a peul esse ch'a fasa da confin tra ij doi teritòri. A Susa a jë stan ij Segosin. Viabilità dla val al temp dij selt Conbin che ij Selt-Ligurin a l'abio pa un sistema dë stra che as peussa butesse aranda a col dij Roman, a tràfico già con le sità greche dla rivera proènsal. As conta che da ambelessì a-i passèissa la Via Eraclea, la stra che as fasìa tuta l'Euròpa për ëmné le mercansìe dal continent ant ij pòrt grech. Ma për tant che as conta a venta ten-e dë ment che sta via, se peui a-i era, almanch ant la region che a n'anteressa a l'avìa da esse nen pì che na mulatera (ò na ragnà ëd mulatere) che a s'anandiava dal leu andoa che la Deura a riva a Pò (ambelelì a-i era la sità ëd Bodincomagus e Pò a chitava d'esse navigàbil), montand-je sù fin-a ij pass ëd la valsusa, da andoa che a la calava giù anvers le tère dij selt Alobrògi. Religion dij selt Ëd la religion d'ant l'ora as në sà pa vàire. Ij selt, ën ëmnand-se dapress sò utiss ëd fer, a l'han creà la possibilità dë gravé la pera motobin pì ancreus, che nen lòn che as podìa fé con le ponte ëd bronz dij ligurin. As anandia ën cost moment-sì la costuma da fé ëd copele ant ij ròch. Jë scritor roman an conto che ij selt a l'avìo dle dee mari (ò Matron-e), che a podrìo pro esse la rèis ëd le stòrie dle Masche, dont as conta fin-a ‘l di d'ancheuj. Ëd le costume d'ant l'ora a peul esse che a-i resta na marca ant le veste tradissionaj, dont le pì bele a son cole djë spadoné. Notaman anteressant (ma miraco sensa pa che sòn a-i intra con le feste che a duro fin-a al dì d'ancheuj) che pròpe ant l'età dël fer ij valigian an lasso dle gravure che an chèich manera a jë smijo aj costum ëd jë spadoné.