Amartya Sen

Conomista. Amartya Kumar Sen a l'é nassù a Santiniketan (India) ël 3 novèmber 1933. A l'ha vagnà 'l Premi Nobel për la conomìa dël 1998. A l'é professor a l'Università Harvard. Vita Nassù ant lë stat indian dël Bengala ossidental, ant un compless universitari da na famija dl'atual Bangladesh, dòp jë studi al Presidency College ëd Kolkata a l'é laureasse al Trinity College ëd Cambridge. A l'ha mostrà an vàire e prestigiose università dont Harvard, Oxford e Cambridge. A l'é stàit ëdcò professor a la London School of Economics. A l'é mèmber dla Grop Spinelli për la promossion dl'antëgrassion europenga. Pensé Liura fra ética e conomìa Partend da na crìtica dla conomìa dël benesse, Sen a l'ha dësvlupà n'apròcc tut neuv a la teorìa dl'ugualiansa e dle libertà. An particolar, Sen a l'ha proponù tre nossion neuve: fonsionament, atribussion e abilità 'me 'd paràmeter pì adat për mzuré la libertà e la bontà dla vita dla gent. La teorìa dij fonsionament a mzura pì nen la gòj mach da na mira dij ben e dij rédit, ma a va a studié se la sossietà e la conomìa (con le liure antërpërsonaj che ste doe ròbe a creo) a sodisfo ij desideri e ij gust ëd la gent o se a la danegio. La novità a l'é che Sen a tenta dë mzuré sti paràmeter ch'a l'ero considerà prima tròp sogetiv për esse mzurà, e ch'a restavo donch trascurà për sté pì atent ai paràmeter "tradissionaj", 'me 'l Prodot Interior Concc. Conforma 'l welfarism quant na situassion a l'é bon-a a së s-ciàira da quant a son bon ij sò arzultà. L'utilitarism a l'é 'n cas particolar dël welfarism. Mentre ste vision a posso vàire j'aspet sogetiv dlë sté bin, la teorìa dij fonsionament as fonda sla realisassion ëd certe condission ogetive e mzuràbij, definìe da Sen 'me dë stat ëd fé e d'esse (pròpe ij fonsionament), ch'a son j'arzultà che la përson-a a oten ant la sanità, ant ël nuriment, ant la durà dla vita e ant l'istrussion. Sen a propon donch ëd sodisfé jë bzògn e ij drit uman ant ij fàit, an aussand ël livel real ëd vita ëd la gent, e nen contentand mach la ment ëd la gent, o chetand e trocionand j'opinion con ël monté dla richisia spantià. La libertà donch a deuv essie dabon, e nen esse mach na conquista formal, ant na sossietà ch'a compensa sò manch ëd libertà con na chërsùa dël Prodot anterior concc. La conomìa moderna a l'é soens consentrasse sël valor dj'utilità, dij rédit e dij ben, dësmentiand ël ròl dij drit uman. As les an Development as freedom (Dësvlup coma Libertà): "Ij livej ëd rédit ëd la popolassion a son amportant, përché minca livel a coincid con un cert podèj ëd catè ben e servissi e 'd gòde dël livel ëd ciansa corëspondent. Tutun a suced soens che la ciansa a l'é nen n'ìndes adat a d'aspet amportant 'me la libertà 'd vive tant, la possibilità d'evité le maladìe ch'as peulo evité, la possibilità ëd trové un mësté decent o 'd vive ant na comunità passìfica sensa crìmen." Sen a sotlinia la sterilità, da na mira teòrica, dla vision utilitarista, an disend ch'a venta gropé l'utilitarism al discors dij drit. Conforma a l'utilitarism lòn ch'a conta a son jë stat dle còse, pijand tut an blòch e sensa vardé 'me ch'a l'é la distribussion andrinta al blòch; l'utilitarism a varda s'a fonsion-a l'ansem, ma a va nen a studié la përson-a sìngola, ch'a resta amportanta përché a l'é 'l mojen ch'a agiss ant ij proget coletiv. Sen a l'é d'acòrd con John Rawls, ch'a fortiss l'esigensa d'uguaj drit e uguaj dovèj fondamentaj e a sosten, contra l'utilitarism, che a l'é giusta la presensa dle disugualianse (conseguensa dël mérit), ma a peulo nen vantagé na minoransa ch'a dòmina sij déboj ëd fasson total an considerandje mach dij "mòj". J'anstitussion a devo pijé dë mzure compensative. S'a së sta bin ant un pòst, sòn as capiss da coma a stan bin jë svantagià, e sòn a peul porté ëdcò a n'ameliorament ëd la vita për chi a sta mej. Peui Sen a treuva 'l concet d'atribussion për parlé dla varietà dle ròbe che na përson-a a peul susté (përché a l'ha ël drit ëd vorèje) e caté (grassie ai sòld ch'a l'ha). La fam pr'esempi a peul esse causà da na carensa d'atribussion (ël nuriment a l'é nen distribuì a la gent) pitòst che da 'n mach d'aliment (dont la produssion a sarìa bastanta për tùit). L'abilità nopà a l'é vàire la gent a sa fé 'd travaj. Da lë spantiament e l'ameliorament ëd le conossense e dj'adresse a dipend ël dësvlup conòmich, conforma a Sen. J'atribussion a finansio e a sosten-o la chërsùa dj'abilità. L'usage dë ste categorìe a l'ha spiegà për che rason l'India a l'é stàita bon-a a combate le carestìe mej che la Cin-a, mentre la Cin-a a l'é stàita pì bon-a a contrasté la povertà, la fam e le maladìe an certe zòne dla campagna cinèisa. An India j'oposission al goern e la stampa a l'han cissà j'antërvent dlë stat për frontegé le carestìe, ch'a l'han massà tanta pì 'd gent an Cin-a, anté ch'a-i é nen d'oposission o stampa lìbera ëd critiché dle polìtiche falà. Tutun la strutura conòmica e capitalista dl'India a l'han fàit manché la tua dij pòver, mentre an Cin-a a son batisse d'ambulatòri ant le campagne, përmëttend na durà dla vita pì longa, ròba che an India a l'é nen capità. « A smija che l'India a lassa meuire an eut agn pì 'd gent che vàire a l'ha lassane meuire la Cin-a ant ij sò agn d'onta (1958-1961) » L'arconòssiment ëd l'euvra ëd Sen a rësguarda dzortut sò usage ëd categorìe e nossion neuve, bon-e e sorpassé ij lìmit dj'anàlisi conòmiche tradissionaj. Grassie a jë studi ëd Sen a l'é stàita dàita na definission pì moderna dl'idèja ëd dësvlup, un pò diferenta da cola dla chërsùa. Ël dësvlup conòmich as capiss pì nen dal monté dij rédit, ma dal monté dla bontà dla vita. Sen a anvita a studié la bontà pì che 'l nùmer. Tutun Sen a l'ha nen prevëddù la modificassion dël mond, che ant j'agn 2000 a l'ha fàit monté ij pressi dj'amson, fasend chërse 'l perìcol ëd neuva fam. Paradòss ëd Sen Ispirandse al teorema dl'impossibilità d'Arrow, Sen a dimostra che, an në stat ch'a veul rispeté ant l'istess temp l'eficensa ëd Pareto e la libertà, a peulo creesse dle situassion andoa mach na sola përson-a, e pa ëd pì, a l'ha sòj drit garantì. Sta dimostrassion matemàtica a denonsia che as peul nen rivé a l'eficensa òtima ëd Vilfredo Pareto ant un regim liberal e as peul nen rivé a la libertà ant un sistema ch'a l'ha 'me priorità l'esse vajant. Ël paradòss a l'é ugual a col che Arrow a l'avìa formolà për la democrassìa. Tanme 'l paradòss d'Arrow, ël paradòss ëd Sen a fortiss ch'a-i resto d'opsion ëd sossietà ch'a son nen sogete al paradòss, ma a son dle sossietà ch'a l'han bandonà o 'l but d'esse vajant 'me a disìa Pareto, o 'l but ëd la libertà. Sen a gionta n'esempi: ël liber salòp. A-i son doi fanciòt (ciamomje Gian e Giòrs) e tre possibilità (1: Gian a les ël lìber, 2: Giòrs a les ël lìber, 3: gnun a les ël lìber). Gian a l'é 'n puritan e soa speransa a l'é che gnun a lesa ës lìber (Opsion 3) ma, 'me sconda possibilità, a lo lesrìa chiel për preservé Giòrs. Donch 3 a l'é mej che 1 e 1 a l'é mej che 2. Giòrs nopà a l'ha piasì d'ampon-e a Gian ëd leslo. Scond chiel 1 a l'é mej che 2 e 2 mej che 3. Conforma 'l prinsipi dl'eficensa ëd Pareto, s'as dev serne fra 1 e 2, a venta serne 1, përchè fra le doe përson-e, l'opsion pì votà a l'é 1, pa 2. Ma na sossietà liberal a veul nen possé Gian a lese 'l lìber salòp e donch 3 a l'é mej che 1. Ij liberaj an dzorpì a përmëtto a Giòrs ëd lese 'l lìber (2 mej che 3). Ma se ij liberaj a diso che 2 l'é mej che 3 e 3 a l'é mej che 1, ij liberaj a son tutafàit contra Pareto, ch'a stabilìa 'me opsion pì giusta la nùmer 1. L'artìcol anté che Sen a spiega sòn a l'é antitolà The impossibility of a Paretian Liberal ("L'impossibilità d'un Paretian Liberal"). L'amportansa dla negassion ëd l'eficensa paretian-a a l'ha vorsù dì sorpassé 'l concet che 'l mërcà a l'é assè daspërchiel për dësvlupé na sossietà liberal. Sòn a l'é stàit la fondassion dl'euvra ëd Herbert Scarf sël disechilibri dij mërcà lassà a fé daspërlor.