Architetura espressionista

L'architetura espressionista a l'é stàit un moviment architetural dësvlupà an Euròpa durant le prime desen-e d'agn dël sécol XX, dacant j'art visuaj espressioniste, ch'a l'han predominà an particolar an Almagna. L'architetura espressionista ëd mon a l'é na varietà special, ch'a dòmina ant l'òvest e ant ël nòrd dl'Almagna e an Olanda con la Scòla d'Amsterdam.

Ël mòt architetura espressionista al prinsipi as limitava a descrive l'atività dla vanguardia alman-a, olandèisa, austrìaca, ceca e danèisa dal 1910 al 1930. Dle neuve definission a l'han estendù 'l tèrmin andré al 1905 e a l'han ëdcò spantialo al rest d'Euròpa. Ancheuj ël significà a l'é spantiasse ancor, tant da arferisse a d'architeture 'd minca temp e leu ch'a smon-o 'd caraterìstiche dël moviment original, 'me la distorsion, la framentassion o la comunicassion d'emossion violente o marcà.

Lë stil a l'era caraterisà da l'adossion a la mòda moderna ëd materiaj neuv e esperimentaj, e da 'd forme dabon inusuaj, ispirà da forme ch'as treuvo an natura, dle vire possìbij da batì grassie mach a la produssion industrial ëd mon, assel e dzortut véder. Vàire architet espressionista a l'han combatù ant la prima guèra mondial e soe esperiense, combinà con ij batibeuj polìtich e 'l bolversman dla sossietà apress la Rivolussion ëd Novèmber dël 1919, a l'han adressà sòj programa përsonaj vers ël sossialism romàntich e n'idèja utòpica dël mond.

Le condission conòmiche a l'han motobin limità 'l nùmer dle comission realisà fra 'l 1914 e la mità dj'agn 1920, con l'arzultà che la pipart dj'euvre espressioniste amportante a resto 'd proget sël papé, 'me pr'esempi l'architetura alpin-a ëd Bruno Taut e Formspiels ("Gieugh ëd forme") ëd Hermann Finsterlin. A son stàit numeros ij pavajon d'espossion provisòri d'ës perìod, dont na gròssa part a l'avìa un grand spìrit d'arnovament. Le senografìe teatraj e për ël cine a son stàite n'àutr sfògh për l'imaginassion espressionista e a l'han fornì dle cite rèndite conòmiche për coj progetista ch'a stantavo a mantense ant na situassion conòmica grama.

D'eveniment amportant për l'architetura e j'art espressioniste a son stàite la Werkbundausstellung dël 1914 a Colònia, le corëspondense dël Gläserne Kette, la costrussion e l'atività dël Grosses Schauspielhaus ëd Berlin dël 1919, e l'atività dla Scòla d'Amsterdam. Ël pì amportant sìmbol dl'architetura espressionista a l'é la Tor Einstein d'Enrich Mendelsohn a Potsdam. Dal 1925 la pipart dj'architet arpresentant dl'espressionism, dont Bruno Taut, Erich Mendelsohn, Walter Gropius e Hans Poelzig, ansema a d'àutri espressionista dj'art visuaj, a son passà al moviment ciamà Neue Sachlichkeit (Neuv ogetivism), n'apròcc pì pràtich e pì gropà ai fàit ch'a arfudava l'agitassion emossional dl'espressionism. Contut sòn, queidun, an particolar Hans Scharoun, a son andàit anans con soa euvra tìpica espressionista.

Dël 1933, con la montà al podèj dij nasista an Almagna, l'art espressionista a l'é stàita butà fòra 'd lej 'me n'art degenerà, e apress la guèra a l'é pa pì stàita arpijà da l'architetura antërnassional, fin-a che con l'architetura dëscostruista e regionalista crìtica a son arpijasse vàire prinsipi espressionista.

Caraterìstiche

L’architetura espressionista a l’era motobin përsonal, e soens a arfudava ij dògma estétich, ma a serv definila con quèich criteri. Combin ch’a conten-a na granda varietà ‘d caraterìstiche, vàire pont a arcoro ant j’euvre dj’espressionista e a son pì o men marcà, da cas a cas.

Distorsion dla forma për l’efet dj’emossion.
Ël sust simbòlich dle ròbe, l’espression stìlistica e l’esperiensa interior a ven-o prima dël realism.
Sfòrs marcà a fé ‘d ròbe neuve, originaj e visionarie.
Sbòss dij travaj sël papé e con le machëtte, an considerand la dëscuverta e l’arpresentassion dij concet motobin pì amportante che la creassion pràtica dij prodot furnì.
Solussion soens ìbride, ch’as peulo nen fonde ant un concet sol.
Natura considerà tema da dësvlupé, com ant ël romanticism, an batiend dle ròbe ch’a arcòrdo dë spelonche o ‘d formassion rocose. Mentre la contemporania architetura Art Nouveau a l’era floreal e orgànica, l’arferiment dj’espressionista a l’é pì elemental e mineral.
Utilisassion dël potensial creativ dla produssion artisanal.
Tendensa a l’ardiman gòtich o a l’angenuità romànica o a lë bsach rococò pitòst che a al rigor clàssich.
Combin ch’a l’é ‘n moviment europengh, a cheuj d’element sia da l’Òvest che da l’Est: sia da l’art dij Mòro, dj’Islàmich, dj’Egissi e dj’Indian, sia da j’architeture antiche Greca e Roman-a.
L’architetura a l’é n’art.

Contest

Ëd cangiament polìtich, conòmich e artìstich a formavo 'l contest për le prime manifestassion dl'architetura espressionsta; an particolar an Almagna, andoa che le qualità utopiste dl'espressionism a l'han trovà na fòrta arsonansa con la comunità artìstica dë snista, bon-a a rësponde a la sossietà bolversà durant e dòp j'eveniment dla prima Guèra Mondial. La dërota an guèra, la fin dla monarchìa imperial alman-a con Gulielm II, j'aspet bon e gram dla democrassìa e l'otimism dla Repùblica ëd Weimar a fan monté 'n sens dë scheur fra j'architet vers jë stij ëd prima dla guèra e a cisso l'arserca 'd neuve solussion. Na part anfluenta dla comunità artìstica, dont d'architet, a l'han ël but ëd monté su d'arvolussion sìmij a cola russa. Col ch'a l'é considerà 'l prim edifissi espressionista, ël Grosses Schauspielhaus ëd Berlin, da na certa mira a arcòrda 'd pì 'l passà imperial, pitòst che 'l manch d'arzan dij temp ëd guèra o la depression apress-guèra.

D'àutri stij 'd prima dla guèra tutun a continuo antratant ch'a së spantia l'espressionism: an particolar an Almagna l'architetura Jugendstil ch'a l'era la declinassion alman-a dl'architetura Art Nouveau. L'unità dij progetista con j'artisan a l'era 'n sagrin dij pì genit arpresentant dël moviment Arts and Crafts, visadì col moviment anglèis ch'a l'ha fàit giché l'Art Nouveau, e ës concet a l'é arpijà da j'espressionsta. N'àutra ròba che l'espressionism a manten dl'Art Nouveau a l'é l'anteresse për ël naturalism, ch'a l'é n'ardità romàntica, ma a dventa pì ispirà a la tèra pìtòst che ai vegetaj. Quand che l'architet Hermann Finsterlin a l'ha conossù 'l naturalista Ernst Haeckel a l'ha otnì na neuva sorgiss d'ispirassion për le forme naturaj ant l'euvra architetural espressionista.

L'architetura futurista, l'art costrutivista e la contra-art dadaista a l'ero an camin ch'a rivavo soens a 'd conclusion mideme 'd cole espressioniste, an vivend la midema situassion. L'arvista ëd Bruno Taut Frülicht a ancludìa 'd proget espressionista, dont ël Monument a la Tersa Antërnassional ëd Vladimir Tatlins. Tutun ël futurism e 'l costrutivism a enfatisavo la mecanisassion e le tendense urbaniste, ch'a l'ero 'd concet che an Almagna a son nen considerà fin-a a lë spantiament dla corent Neue Sachlichkeit. Mendelsohn a l'é n'ecession: sò travaj a confin-a con futurism e costrutivism, përchè as nòta ant sòj sbòss l'istessa energìa, l'istess dinamism e l'istessa esuberansa ch'a smonìa 'l futurista Antonio Sant'Elia. Merzbau (1923) dl'artista dadaista Kurt Schwitters, con soe forme angolar e astrate a l'ha sugestionà l'espressionsm an architetura.

Dë stij andividuaj 'me l'architetura modernista catalan-a d'Antoni Gaudí e l'antërpretassion dl'architetura Art Decò dàita da Frank Lloyd Wright a l'ero n'àutr tòch dël contest andoa ch'as anseriss l'espressionism. Dij lìber sël travaj ëd Wright a l'ero spantià ant ël sìrcol d'Erich Mendelsohn. Gaudí nopà sia a anfluensava, sia a l'era anfluensà da lòn ch'a së studiava an Almagna. Ël sìrcol dl'Anel, quand ch'a l'ha savù dl'euvra 'd Gaudí, a l'ha publicala an Almagna e parèj Finsterlin a l'ha tacà na corëspondensa con l'architet catalan. Ëdcò Charles Rennie Mackintosh a rintra ant ël duvert contest espressionsta, dagià che soa euvra, difìcil da classifiché, a pija 'd nuanse, an particolar për la mobilia (cadrega Ingram, smonùe ant l'espossion dla Secession Vienèisa dël 1900) e la ca Hill House, ch'a saran da consideré tìpiche espressioniste, combin ch'a sio precedente.

Pensé

Vàire scritor a l'ha contribuì al pensé fondant dl'architetura espressionista, an particolar Friedrich Nietzsche, Soren Kierkegaard e Henri Bergson. Jë sbòss ëd Bruno Taut a l'avìo soens dacant ëd sitassion ëd Nietzsche, an particolar pijà da Also sprach Zarathustra, dont ël protagonista a ampërson-a la libertà cara a j'espressionista; la libertà 'd reagì ai borzoà e a la stòria, e la fòrsa dë spìrit dl'isolament ëd la përson-a. Ël poeta Paul Scheebart a l’ha travajà con Bruno Taut e sò sìrcol, e a l'ha contribuì con d'idèje basà sla soa poética dl’architetura 'd véder.

La nassenta psicologìa ëd Sigmund Freud e Karl Jung a l'é stàita amportanta për l'espressionism. L'esplorassion dj'efet psicològich dla forma e dlë spassi a l'é stàita considerà da j'architet ant soe costrussion, sòj proget e sòj film. Bruno Taut a l’ha notà le possibilità psicològiche dij proget senogràfich che con “j'oget a servìo a specé j'emossion e ij gest dj’ator da na mira psicològica”. L'esplorassion dij seugn e dl'incossient a l’ha fornì 'd material për l'arserca formal ëd Hermann Finsterlin.

Arlongh ël sécol XVIII e XIX le filosofìe dl'estética a son stàite dësvlupà, an particolar con l’euvra ëd Kant e Schopenhauer e le nossion dël “sublim”. L'esperiensa dël sublim a l'era considerà cola ch'a podìa fé sté bin la gent, an fasendje dësmentié soe tëmme dëdnans a n'oget ch'a l'ha na fòrsa potenta e superior. A la fin dël sécol ch'a fà XIX l'alman-a Kunstwissenschaft, o “siensa dl'art”, an chërsùa, a l'era 'n moviment ch'a mirava a dësserne le lej dël gust estétich për rivé a n'apròcc sientìfich. Al prinsipi dël sécol XIX ël filòsof neo-kantian alman Max Dessoir, ëdcò teòrich dl'estética, a l'ha fondà la Zeitschift für Ästhetik und allgemeine Kunstwissenschaft (“Arvista për l'estética e le técniche artìstiche generaj”, 'doa a l'ha formulà sinch forme estétiche primarie: ël bel, ël sublim, ël tràgich, ël brut e lë stramb. Iain Boyd Whyte a scriv che antratant “j'espressionista a tnisìo franch nen dle còpie 'd Kant sota soe tàule da disegn. Tutun a-i era ant le prime desen-e d’agn dël sécol XX un fosoné d'idèje ch'a l’era favorèivol ai gust estétich e a la produssion artìstica dël romanticism.

Le teorìe artìstiche ëd Wassily Kandinsky, ‘me “An slë Spìrit ant l’Art” (1912) e “Pont, Linia, Pian” (1926) a son stàite fondamentaj ant ël pensé espressionista.

Materiaj

Vederciman, material dovrà ant ël *Glaspavilion* ëd Bruno Taut

Na costuma arcorenta ant j’architet espressionista a l’era ‘l dovrage ëd materiaj conforma sò podej d’espression poética. Soens l’antension a l’era d’unifiché ij materiaj ant n’edifissi për felo smijé monolìtich. Grassie a Bruno Taut e ‘l poeta Scheebart ël véder a l'é stàit considerà na solussion për l'architetura dl'ëvnì, ch'a sarìa stàita dcò na manera për vive mej e pì content apress na rivolussion contra 'l passà e la tradission, an batiend d'edifissi ampinì 'd lus multicolorà, ch'a arpresentava 'n futur mijor. A l'han publicà 'd test s'ës soget e a l'han costruì 'l Pavajon ëd Giassa a l'esposission dël Werkbund dël 1914. Sël basament dla cùpola 'd véder a-i ero anscrivùe 'd dit aforìstich componù da Scheebart, pròpe sël material.

« Ël véder colorà a crasa l'òdi; Sensa véder la vita ant ij palass a l'é 'n badò; Ël véder an pòrta 'n neuv temp, batì con ij mon an fa mach dann. »

N'àutr esempi d'usage monolìtich dël material a l'era col ëd Mendelsohn a la Tor Einstein. A venta noté dcò 'l gieugh ëd mòt ant ël nòm dla tor, Einstein, ch'a-j ispira 'd tenté 'd fela con "mach un-a pera" (ein Stein, an alman). Combin ch'a l'é nen stàita batìa con ën sol stamp ëd ciman (pr'ëd dificoltà técniche a son stàite dovrà an part ëdcò 'd mon e 'd màuta) l'efet dl'edifissi a l'é n'espression ëd fluidità. Mendelsohn a fa n'arserca ancreusa sël ciman armà e a lo presenta ant n'esibission dë sbòss sot ël tìtol Architetura d'assel e ciman a la Galerìa ëd Paul Cassirer ëd Berlin dël 1919.

Ij mon a son stàit dovrà an manera sìmil për esprime la natura interiora dël material. Josef Franke a l'ha prodovù quèica cesa caraterìstica espressionista arlong la Ruhr, dj'agn 1920. Bruno Taut a l'ha dovrà ij mon për smon-e la massa e l'arpetission ant sò pless berlinèis Legien-Stadt. Tanme con ij predecessor dël moviment Arts & Crafts, fra j'espressionista a l'ero spantiasse d'argoment favorèivoj a la costrussion ëd mon dë stamp moral o fin-a irassional. Conforma j'espressionista, lë vzinament ëd la visual fin-a rivand al detaj pontilista a l'ha fàit dventé 'l mon, për sò color e soa gran-a, ën material da amiré tanme a dventrà l'arissadura conforma l'architetura antërnassional.