Assedi 'd Turin dël 1706

L'assedi 'd Turin dël 1706 a-i é staje quand l'armà fransèisa-spagneula a l'ha cintà la sitadela për 117 di, antramentre che an tuta l'Euròpa as combatìa la Guèra 'd Sucession Ëspagneula. A la fin ëd costa guèra, con la firma dël tratà d'Utrecht dël 1713, Vitòrio Medeo II, Duca 'd Savòja, a l'é dventà 'l prim re 'd soa dinastìa. Për le dimension e l'amportansa dla sità (un-a dle pòche capitaj europenghe cintà dont l'assedi a l'é stàit ëstudià an manera sientìfica) a l'ha avù 'n grand arson an tut ël mond. Situassion ëstòrica Dël 1700 a muirìa, sensa lassè gnun ardité diret, Carl II d'Asburgh, re dë Spagna. Le monarchìe europenghe, che da temp a savìo che 'l sovran a stasìa pa bin, a l'han dàit l'andi a un grand travaj diplomàtich për sërché 'd vagné quaicòsa da costa sucession. A son ëstàit dzoratut ël Re Sol, monarca 'd Fransa dla dinastìa dij Borbon, e l'amperator Leopold I, dla dinastìa dj'Asborgh: ël prim, përchè a l'era mariasse con Marìa Teresa, fija 'd Filip IV dë Spagna e soriastra 'd Carl, e lë sgond përchè a l'era mariasse con Margherita Teresa, seur ëd Carl, donca fija 'd Filip IV. Për tuti e doi ij re l'obietiv a l'era la Spagna e ij sò teniment europengh e ant ël neuv mond. An pì j'Asborgh d'Àustria a l'aviò dle rivendicassion përchè a fasìo part ëd la midema dinastìa che fin-a a col moment a l'avìa goernà la Spagna. Carl II a l'avìa ciamà al papa coma a dovìa comportesse e chiel-sì, për evité che con la Spagna ant le man dj'Asborgh a-i fussa la midema situassion che a-i era staje doi sécoj anans con Carl V, a l'ha consijà al sovran ëspagneul ëd sërne coma sucessor un fransèis. Carl II a l'ha donca sernù Filip ëd Borbon, novod ëd Luis XIV. Quand a l'é stàit dorvù ël testament tantòst a l'é s-ciopà 'l conflit, përchè la neuva aliansa Fransa-Spagna a podìa bolversé j'echilibri polìtich. Ël conflit che peui a l'é ancaminà a l'é famos coma Guèra 'd Sucession Ëspagneula e a l'é durà për pì 'd des ani, an furnend con ij tratà d'Utrecht (1713) e ëd Rastadt (1714). An cost conflit da na banda a-i ero l'Anghiltèra, l'amperi, ël Portugal, la Danimarca e l'Olanda; da l'àutra la Fransa e la Spagna, che a l'avìa acetà 'l neuv re Borbon. Ël Ducà 'd Savòja as trovava antra Fransa e 'l milanèis, che a fasìa part dij teniment ëspagneuj e a l'era l'anliura tra ij doi alià, donca Luis XIV a l'avìa apopré obligà 'l Duca Vitòrio Medeo II a fé n'aliansa con ij franch-ëspagneuj për ëd rason stratégiche. Vitòrio Medeo però a l'avìa capì che costa vira la partìa pì amportanta tra Fransa e Amper as giugava an Italia e nen ant le Fiandre o an Loren-a. Për lòn ël Duca a l'ha fàit n'aliansa con j'Asborgh, valadì j'ùnich che apress na vitòria a l'avrìo acetà l'indipendensa dlë Stat Sabàud. An efet n'aliansa con la Fransa a l'avrìa mach angrandì la dipendensa piemontèisa da la Fransa, che a durava da 'n sécol, antramentre che l'amperator a podìa eufre 'l Monfrà, na part ëd la Lomelin-a e dla Val Sesia, Avgevan e na part ëd la provinsa 'd Noara. Costa sernia a l'era motobin vajanta përchè se ij Savòja a l'èisso përdù, sò stat e soa dinastìa a podìo meuire. Apress costa decision ëd Vitòrio Medeo, Luis XIV a l'ha ancaminà j'operassion militar anans an Savòja e peui an Piemont. Ciapà an mes a doi feu (valadì a òvest la Fransa e a Est l'armà spagneula ch'a controlava 'l milanèis), le tère sabàude a son ëstàite cintà e tacà da tre armà; tòst a son tombà Susa, Vërsèj, Civass, Ivrèja e Nissa (1704) e a l'é restà nomach la Sitadela ëd Turin a separé j'anemis da la vitòria final. Andrinta la sitadela na part pì che fondamental a l'é stàita cola dle galarìe ëd min-a e ëd contra min-a anté che a bogiavo në special còrp ëd tropié: an tut a j'ero 51 (pì 350 ovrié che a dovìo scavé), che da na banda a dovìo patojé la galarìe e da l'àutra a fasìo s-ciopé la póer da s-ciòp sota l'armà fransèisa. Le galarìe a l'avìo na profondeur dë squasi 14 méter. Già dl'agost dël 1705 j'armà franch-ëspagneule a j'ero pronte a taché për dabon Turin, ma ël comandant, ël general Duca de la Feuillade, a l'avìa pensa che ij sò òmo a j'ero pa assè për costa bataja e a l'avìa sërnù dë speté 6 mèis për oten-e d'àutri agiut. Costa sernia a l'é stàita n'eror përchè parèj ij piemontèis a l'han avù 'l temp për fé 'd fortificassion fin-a a le colin-e e ëd preparesse a l'assedi. Ij 13 ëd maj dël 1706 a ancamin-a l'assedi a Turin, con la costrussion ëd linie fortificà, da Lucent a le Molinëtte, për pronté soa avansà con ël but ëd pijé la sitadela. La sità a l'é difendùa da repart sabàud e amperiaj, con l'agiut ëd la popolassion, e a opon na resistensa gorëgna. La vita ant la sità Ij sitadin a son preparasse bin për l'assedi. Le vitovaje a-j rivavo da le provision organisà, dai cit òrt sitadin (dzoratut a Vanchija o a la Pòrta 'd Pò), antramentre che l'eva a vnisìa dai poss. Da l'agost dël 1706 ij fransèis a l'han sarà le contrà 'd campagna che a mnavo a la sità e parèj a l'han blocà j'arforniment che a vnisìo dal fium. La comun-a a l'ha decidù 'd giuté j'afamà ma, ansema a j'àutre spèise 'd guèra, l'assedi a costava 450.000 lire al mèis (na lira a l'era la paga mensil ëd n'artisan). La comun-a a l'ha vendù dle tère e a l'é 'dcò andebitasse për trové ij sòld. Ij sitadin turinèis a j'ero sburdì da le bombe che sensa pietà a ciapavo la sità e për lòn a tacavo sla pòrta 'd soa ca la mistà dla Consolà, an sperand ant la protession ëd la Vèrgin. Ëdcò ij regiment catòlich e luteran a l'avìo sël capel la mistà 'd Marìa. L'assedi Al 14 ëd magg dël 1706 ij franch-ëspagneuj a l'han ocupà la posission dnans a la Sitadela; an cola ocasion n'ecliss dël sol a l'ha coatà ël camp ëd bataja a des ore 'n quart, an fasend veje la costeilassion dël Tòr. Ël sol a l'era 'l sìmbol dël re fransèis Luis XIV e cost aveniment a l'ha dàit un gran coragi ai turinèis, che a podìo speré ant la vitòria. Ël comandant fransèis marchèis Sebastien le Prestre de Vauban, espert sle técniche për cinté le sità nemise, a l'avrìa vorsù taché la sità sël fianch përchè a pensava che la difèisa fondà sle galarìe 'd contramin-a as pudèissa pa bate; nopà, de La Feuillade a l'ha vorsù preparé l'assedi an construend ëd le trincere tradissionaj. Costa decision a l'ha cangià l'arzultà dla bataja. J'assedià, giutà da la popolassion ëdcò ant j'operassion militar, e an dovrand le galarìe 'd contramin-a a l'han massà un përfond 'd nemis e parèj la bataja a l'é seguità për tuta l'istà dël 1706. A l'8 ëd giugn ël Duca dla Feuillade a l'ha mandà 'n nunsi a Vitòrio Medeo II për dì al sovran piemontèis che se a vorìa a podìa seurte da Turin për evité 'l perìcol ëd le bombe. Vitòrio Medeo II a l'é arfudasse për resté davzin ai sò sitadin. Comsëssìa 'l Duca a l'ha peui chità Turin al 17 ëd giugn për arsèive sò cusin ël prinsi Genio ëd Savòja che a l'era an camin che a rivava a giutelo ansema a l'armà amperial. Ant la sità ël comand a l'era restà al general austriach Virico Daun. Ël but fransèis a l'era col ëd dëscheurve l'entré ëd na galarìa për intreve con tuti j'òmo possibij. L'operassion a l'era nen fàcil: tra 'l 13 e 'l 14 d'agost a l'han trovà n'intrada ma a-i son entrà nomach dòp avèj përdù un grand nùmer ëd soldà. Ij piemontèis a son peui stàit bon a fé s-ciopé cola galarìa an sotrand ij nemis. Des di apress ij fransèis a l'han tacà la Mesalun-a ëd Socors con 38 companìe 'd granatié ma 'dcò costa vira ij piemontèis a l'han arpossà cost arsàut an pagand cost trionf con la mòrt ëd 400 soldà. Për evité dj'epidemìe ël cont Daun a l'ha fàit preparé dle tampe e l'ha ordinà 'd brusé ij còrp. A l'é a costa mira che as peul butesse l'episòdi 'd Pero Mica che, an sacrificand soa vita andrinta a le galarìe ant la neuit antra ij 29 e ij 30 d'ost a l'ha ampedì na vira ëd pì ai fransèis d'intré a Turin. La situassion a l'era sempre pì disperà e 'l cont d'Orleans, capitani dl'armà 'd Luis XIV, a l'era ruvà a Turin për deje 'l colp final. La bataja Al 2 dë stèmber ij doi Savòja a son montà dzora la colin-a'd Superga, da andoa a l'é possìbil s-ciairé tuta la sità, për studié la tàtica da dovré contra 'l nemis e a l'han decidù d'argiré ij fransèis an dovrand la part pì gròssa dl'armada al nòrd-òvest ëd la sità, la pì vulneràbil, ëdcò se cola part a l'era la pì avzin-a a le linie fransèise. Ij fransèis, ciapà a l'improvista, a l'han sërcà 'd saresse drinta soe trincere. Al 5 dë stèmber a Pianëssa a l'é stàita blocà na coalera ch'a andasìa al camp fransèis; cost a l'era un sucess motobin amportant përchè an cola coalera a-i ero j'arforniment ëd cartatoce për l'armada fransèisa e parèj ij nemis a l'avrìo combatù con pòche munission. Al 6 dë stémber la maneuvra d'argirament a l'ha portà ij sabàud a butesse tra ij doi fium Dòira e Stura 'd Lans. La bataja final a l'é ancaminà al 7 dë stèmber quand j'àustro-piemontèis a son butasse ans tut ël front an resistend a tuti ij tentativ ëd contraofensiva dij franch-ëspagneuj. Ël pian dël prinsi Genio a mirava a s-cianché l'ala drita fransèisa mersì a l'assion ëd la fanterìa prussian-a guidà dal prinsi Anhalt Dessau. L'atach da costa banda a l'é stàit franch sagnos, e mach dòp quatr tentativ ij prussian a l'han crasà la resistensa fransèisa. Ël regiment fransèis La Marine, colocà pròpi sël fianch drit, a l'é restà sensa cartatoce pròpi al moment dl'atach decisiv e donca ij sò òmo a son artirasse. A costa mira, la vitòria a l'era an camin che a ruvava. La cavalerìa dël prinsi Genio a l'ha dësblà dël tut cola nemisa e a cost atach a l'ha partecipà 'dcò Vitòrio Medeo II; ij fransèis a son ëscapà anvers ij pont sël Pò, an moland l'ala gàucia dl'armà. La liberassion Ij fransèis a l'han përdù apopré 6.000 òmo contra ij 3.000 dij piemontèis. Ant ij dì dòp la bataja, ancora apopré 7.000 fransèis a son mòrt massà dai piemontèis o për le blëssure patìe an bataja. Vitòrio Medeo e 'l prinsi Genio 'd Savòja a son intrà ant la sità liberà da Pòrta Palass e a son andàit al Dòm për pijé part al Te Deum e parèj ringrassié Nosgnor. Sla colin-a 'd Superga, për arcordé costa vitòria, a l'é construisse (për volontà dj Savòja) na basìlica anté che, ancora al di d'ancheuj, minca 7 dë stèmber as fa un Te Deum. Apress la bataja Për arcordé la bataja, che a l'ha motobin marcà la stòria piemontèisa ansema a la vitòria dla bataja dl'Assieta (1747), a son stàit butà ëd pilastrin, con l'ann dël 1706 e la mistà dla Consolà përchè 'l santoari a l'avìa patì gnun-a distrussion e përchè durant l'assedi ij turinèis a butavo costa mistà a protession ëd soe ca. Ij pilastrin a son ëstàit colocà ant ij pòst andoa la bataja a l'é stàita pì violenta (e a-i son ancora ancheuj). Sempre për arcordé sta bataja, un "neuv" borgh turinèis a l'ha arseivù 'l nòm ëd Borgh Vitòria; an pì ant ël sénter ëd la sità a-i son vàire contrà che a arcòrdo, con ij sò nòm, òmo che a l'han fàit ròbe amportante an coj di: Pero Mica e Vitòrio Medeo II. L'assedi ëd Turin a l'é stàit cantà ant L'arpa dëscordà, poema épich-ëstòrich ëd Francesco Antonio Tarizzo. Ëd grande manifestassion a son ëstàite organisà për selebré ij 200 e ij 300 ani dla bataja: dël 1906 ëdcò la ca andoa a l'é nàit Pero Mica a Sajan a l'é stàita proclamà Patrimòni Nassional. Dël 2006, la bataja a l'é fasse torna coma ricostrussion stòrica, mersì a jë sfòrs d'associassion stòriche ruvà pròpi për sòn da mesa Euròpa: andrinta al Mas-cc ëd la Sitadela 'd Turin a l'é organisasse na vajanta mostra dzora l'assedi e la liberassion che a l'ha avù 'n gran sucess ëd pùblich.