Bataja dl'Assieta

Piemontèis e Fransèis as combato La bataja ëd l'Assieta, a l'é stàita combatùa ai 19 ëd luj dël 1747, e a l'é stàita n'episòdi significativ ant la guèra ëd sucession austrìaca, conflit che a l'ha bolversà l'Euròpa ant la metà del Setsent. Costa bataja a l'é a l'adoss ëd lë stranòm bogianen ch'a l'han ij Piemontèis e ch'a vorìa significhé che ij Piemontèis a tramblo nen dnans ai nemis. Ij precedent La Fransa a l'avìa pijà la decision ëd dëstrùe l'armada piemontèisa, giudicà fòrta e motobin organisà. Luis XV però a l'avìa già sërcà d'intré an Piemont an vàire ocasion an butand l'assedi a Coni e ant d'àutre ocasion ma a l'era sèmper stàit batù. Donca dël 1747 Luis XV a l'ha ordinà ai sò generaj Louis Charles Armand Fouquet de Belle-Isle e 'l marchèis ëd Las Minas ëd risòlve 'l "problema piemontèis". Ij doi generaj a l'avìo doe ideje diferente dzora la mej solussion: da na banda a-i era Belle-Isle ch'a vorìa passé da j'Alp për mnassé Turin; da l'àutra Las Minas a pensava ch'a l'era mej assedié Génoa. Ant un prim moment ij Fransèis a l'han sërcà 'd rivé 'n Piemont an passand da le montagne (coma sugerì da Las Minas) ch'a-i son tra 'l Piemont e la Liguria ma ij Piemontèis a son riussì a feje nen passé e, 'n pì, a l'han blocà l'assedi 'd Nissa e donca ij Fransèis a l'han adotà la strategìa dël Belle-Isle. 50 batajon ëd fanterìa, 15 ëd cavalarìa e vàire canon a l'han armontà le valade alpin-e. L'armada a l'é dividusse an doe part: un-a a dovìa passé dal Monsnis për peui calé a Isìles e l'àutra a l'avìa da passé për ël Còl ëd l'Assieta për peui rivé a Fenestrele. Ël leu L'Assieta a l'é un còl che as treuva a 2.500 méter tra la Valsusa e la Val Chison: avèj ël contròl ëd cost còl a veul dì podej anterven-e an manera ràpida ant na valada o ant l'àutra. An pensand che ij Fransèis a l'avrìo sërcà 'd passé da sì, Carl Emanuel III a l'ha ordinà 'd fortifichelo con ëd trincere e ëd butelo sota'l contròl ëd 13 batajon ëd fanterìa. Bele-là ansema ai Piemontèis a-i ero ëd soldà svìsser pì d'autrì alià e ëdcò dle formassion organisà ëd combatent valdèis, amportant për soa conossensa dël teritòri e përchè a sërcavo ëd ten-e lontan da la bataja un gran nùmer ëd soldà fransèis. Le spie fransèise a l'han avisà ij generaj che ij Piemontèis a j'ero preparasse an fortificand ël còl e për lòn a l'han decidù 'd taché sùbit an sperand ëd rive an pressa a Isìles për assedielo. La bataja Ij Fransèis a l'avìo 32 batajon contra ij 13 dij Piemontèis. La colòna 'd drita, guidà dal marëssal ëd Villemur, con 14 batajon a dovìa taché 'l Gran Serin antramentre che la colòna dë snistra dël general Mailly, con 9 batajon, a dovìa taché le trincere 'd Riobacon e dla pian-a dël còl; cola sentral, guidà da l'Arnault, con 8 batajon separà an doe colòne pì cite, a dovìa taché la testa ëd l'Assieta. A quatr ore e mesa dël dòp mesdì, Belle-Isle a l'ha dàit l'órdin e l'atach a l'é ancaminà con fòrsa an tuti ij setor. Ma pròpi davzin a la testa ëd l'Assieta a l'era stàit preparà un trabucèt studià dai bielèis ëd la Val d'Andorn, convocà da un sòcio 'dcò chiel bielèis che a travajava ant ël Genio. A l'era n'ambossor dzormontà da doe muraje për minca part, fàite da pere e da 'd trav ëd bòsch che a servìo a fé casché për doe vire dzora ij Fransèis na smota 'd pere che a dovìo 'dcò sërché d'evité le fusilià dij Piemontèis. A cola mira ij Fransèis a l'han sërcà 'd durvisse 'n përtus ant le masere ëd l'Assieta: an sërcand ëd tacheje a son stàit ferì e batù. Ëdcò al Gran Serin tut a andasìa mal për j'invasor. Ij generaj fransèis a l'han avù 'n gran coragi an combatend dnans ai sò òmo, ma lòn a l'é nen servì a evité la dërota. Belle-Isle, da già che ij sò tropié a podìo nen vagné la resistensa dij Piemontèis, a l'ha pijà ël drapò da le man d'un soldà e a l'é slansasse anvers le masere an sperand, con sò esempi, ëd dé coragi ai sò: costa assion a l'é stàita fatal për chiel. A l'é stàit ferì da un colp ëd baionëtta da un tropié piemontèis e peui massà da na balòtola. Placa butà an sël Còl ëd l'Assieta për arcordé ël sacrifissi dël Belle-Isle La mòrt dël comandant a l'ha nen fermà ij Fransèis: ël comandant piemontèis, ël Cont ëd Bricheras, a l'ha decidù 'd mandé 7 batajon al Gran Serin përchè a pensava 'd nen podej ten-e ancora l'Assieta. A l'ha ciamà al Cont ëd San Bastian, che a comandava la part pì avansà dla difèisa piemontèisa, d'artiresse da soa posission e d'andé con ij sò tropié al Gran Serin. Tuti a conòsso cola che, conforma la legenda, a l'é stàita la rispòsta dël Cont ëd San Bastian: "Noi da sì i bogioma nen!". Cola rispòsta e cola resistensa disperà a l'han portà ij Piemontèis a la vitòria dòp che për sinch ore ij Fransèis a l'han sërcà d'ocupé le masere sensa boneur. Ël di dòp a l'é fasse la conta dj mòrt: 5.000 mòrt fransèis e mach 77 piemontèis. N'agn dòp con la pas d'Aquisgran-a ël Piemont a l'ha avù ij teritòri davzin al Lagh Magior e al Tesin, an rivand a angrandì ij sò teniment che a sarìo restà parej fin-a al 1859.